Ямалыш пÿчö-влакым ончаш каяш кумылем шуко ий ончычак лектын. Но сарзе радамыште лиймемлан кöра тымарте миен кертын омыл.
Тений пургыж тылзын шканем каласышым: «Тений але нигунам!» Самолетыш билетым ончылгоч нальым да шошым вучаш тÿҥальым. Йÿдвелне шошо тылзын Пÿчым ончышын пайремжым эртарат. Тушко ятыр верла гыч эн тале оленевод-влак погынат. Но эн оҥайже – кычкыме пÿчö-влак дене таҥасымаш.
Икымше кече
Корныш тукым шÿжарем деке унала тарванышым. Озаҥ – У Уренгой рейс дене кум шагат самолет дене чоҥештышна, вара Газ-Сале села марте куд шагат машина дене кудална. Тасу ява – тыге лÿмдат шке мландыштым Ямалысе Тазовский районыште илыше ненец-влак.
Йӱдвел латвич градус йÿштö дене вашлие. Тушто илыше-влак «мемнан дене моткоч леве игече» маньыч. Но мый левыжым шым шиж. Уренгой деч вара тундрышто изирак куэ, моло лышташан пушеҥге-влак койыч, а теве Тазовский районыш шумаште пушеҥге йöршеш йомо. Шинчам йымыктарыше да кава тÿр дене ваш ушналтше нимучашдыме лум пасу. Лач 360 градус йыр пöрдшӧ да пуалтарыше йÿштö мардеж.
Мийыме кечынак села мучко коштын савырнышым. Йырымваш нефть да газым лукшо вышке-влак шогат. Уремыштак ош мызе-влак чоҥештылыт кудалтен кодымо шуко тӱшка пий-шамыч оптен-оптен кудалыштыт. Села мучко автобус еҥ-влакым ялт яра шупшыкта. Шокшо автобус чарналтыш-влак келшышт. Нуным кÿжгö янда гыч ыштыме, моткоч волгыдо да ару улыт. Чиян баллон дене ни возкалымым, ни сӱретлылмым от уж. Автобус расписаний деч ик минутланат ончычат, варашат ок кай.
Кокымшо кече
Кокымшо кечын Тазовский поселкышто улшо «Полярная звезда» школыш миен коштым. Тушто тукым шÿжарем Людмила Викторовна Соколова историйым туныкта. Кум пачашан, кугу, волгыдо, кызытсе жаплан келыштарыме зданий. Йӧратен шындыде огешат лий. Чоныштем кöранымашат лекте. Кажне классыште ÿстел ден пÿкенын кÿкшытыштым вашталташ лиеш. Чыла кабинетыште тÿрлö доска: кокыт – пор дене возаш, кокыт – магнитан да эше кокыт але кумыт – интерактивный. Пургыжышто – проектор, кечыйолым вашталтыше, пырдыжыште микробым пытарыше лампе-влак кечат. Кузе уке гын, пел ий тыште полярный йÿд шуйна, эржат-касшат эре пычкемыш. Кумда фойе-влак моткоч öрыктарышт. Мутлан, икымше пачашыште кугу мамонт шога, хореографий да тренажерный кугу зал-влак, астрономий кабинетыште кугу телескоп, «Анториум» манме зал. 10-шо, 11-ше классыште кÿкшö образованийым пуышо институтла гын науко кандидат преподаватель-влак туныктат, специализированный класс-влакат улыт. А актовый зал ассамблейла веле чучо. Каласен мошташат ок лий, могай тудо кугу, сценыште – вич экран. Йоча-влак «Юнарктика» проект почеш концертым ончыктышт.
Кумшо кече
Отпускемын кумшо кечынже тоштерлам шымлаш кайышым. Но экскурсийыш ышт пурто – пашаеҥ-влак шушаш пайремлан ямдылалтыт ыле. Туге гынат, кечем моткоч пайдалын эртыш. Провой кундемыште шочшо, кызыт Тазовскийыште илыше этноблогер Анна Новоселова мыйым ненец-влакын сÿанышкышт пырля наҥгайыш. Тушко ме Игорь Яндын ??? ÿжмыж почеш снегоход дене мийышна. Сÿан поселко деч кум километр öрдыжтӧ улшо этностойбищыште, кок кугу чумышто, лие. Самырык ÿдыр-каче шке илышыштым ненец калык йÿла почеш ушышт. Чум кöргыштӧ ÿдырым чиктыме, ÿпым пунымо йÿлам ужна. Каче дене вате лийшаш ÿдыр ваш пÿчö шылым пукшышт, сÿан капка гоч эртышт. Родо-тукымышт сÿан пÿчым шке Юмыштлан пöлеклышт. Тыште мый уждымым ужым. Ненец-влак шокшынек пÿчö вÿрым йÿыт да кÿчымӧ мокшым кочкыт. Тыге нуно гемоглобиным кугемдат. Кузе уке гын? Тундрышто илыш моткоч неле. Ийдалыкыште лу тылзе – теле пагыт. Пареҥге ден шоганым огыт коч. Тÿҥ кочкышышт – пÿчö шыл да кол. Мый гын пÿчö шыл гыч шолтымо шÿрым ялт кочкын шым сеҥе – тудын пушыжо да тамже ойыртемалтше.
Йÿдвел пÿчö моткоч изи, лÿдшö, но виян. Ойлат, пуйто ик зебрынат капыштыже ошо-шеме сÿрет уэш-пачаш ок лек. Лач тыгайым пÿчö нергенат каласаш лиеш. Тора гыч ончымаште пÿчö-влак пуйто икгай улыт, а сайынрак эскералтет гын, ужат: икте – ошо, весе – шунеч, кумшо – сур. Да эше тугай тÿсан улыт, пуйто пÿртÿс лÿмынак чыла тÿсым луген пытарен.
Сÿан пагытыште мемнам шинчалтыме муксун, ряпушка кол дене сийлышт. Кече мучко чот кылменна ыле гынат, Игорь Янделан тауштымо мутем колтем.
Нылымше да визымше кече
Нылымше да визымше кечын пайремыште келанен коштым. Кугу ярмиҥга, концерт, таҥасымаш-влак эртаралтыч. Мо мыйым куандарыш? Ненец калыкын вургемже. Ме теле вургемым пайрем годым сценылык костюм семын веле чиена гын, йÿдвелыште илыше-влак – кажне кечын. Вургемышт шулдо огыл. Мутлан, Пÿчö коваште гыч ургымо ÿдырамаш ужга, ягушка маналтеш, 50-60 тÿжем теҥге шога. Тÿр да шер дене сӧрастарыме яга шÿдö тÿжем утла теҥгешке шуэш. Пöрьеҥ ужга, малица, тыгак йоча-влакынат вургемышт пеш поян. Пöръеҥ-влак шер дене пидме ÿштым ÿшталыт.
Мутат уке, ненец мастар-влак вургемым, сöрастарышым, йолчиемым, сумкам, кÿзым да тундрышто илен лекташ шуко арверым але мартеат шке кидышт дене ыштат.
Мутлан, кÿтÿштӧ улшо пÿчым кучаш аркан кÿлеш. Тудым тынзян маныт. Ик тынзяным ышташ ик але кок пÿчö коваште кучыкталтеш. Кумло метран арканым ышташ 45 метран 4 коваште тасма кая. Тынзяным йол дене тошкалаш, ÿдырамаш кидыш пуаш огеш лий. Но мыланем, таҥасымаш пытымеке, ик ненец кучен ончаш пуыш.
Йÿдвел калык коклаште «Северное многоборье» таҥасымаш эртаралтеш. Тушко вич ÿчашымаш пура: товарым кышкымаш, тоя дене тундрышто куржталмаш, кум пачашан тöрштымаш, тынзяным хорейыш кудалтымаш да нарт гоч тöрштылмаш. Кажне ÿчашымашын кузе тÿҥалмыж нерген калык преданий-влак каласкалат.
Кычкыме пÿчö-влак дене таҥасымаш эн неле, шонем. Ӱчашыше кеч ÿдырамашым, кеч пöръеҥым погонщик маныт. Погонщик ныл, вич але куд пÿчым кычка. Терым нарт маныт. Нарт тÿрлö лиеш. Чум йымак пышташ кужу оҥам, чум варам наҥгаяш кужу нартым кучылтыт. Арверым, коваштым шупшыкташ яшлык семын ыштыме нарт дене пайдаланат. А таҥасат изи да куштылго нарт дене.
Погонщик моткоч тале да уста лийшаш. Ӱдырамаш погонщик кугешнымашым луктеш. Тидлан могай чот патыр лияш кÿлеш! Ик кидыште – ныл пÿчым кучымо сап, весыште – кум-ныл метран пу тоя. Тоям хорей маныт. Погоншик нартыште шинча да хорей тоя дене ончыл пÿчым вÿда. Пÿчö йол йымач ий гай пеҥгыде лум чумырка-влак чурийыш чоҥештат, мардеж пуа, пӱчӧ шагатыште 50-60 километр писылык дене кудалеш. Тыге моткоч таза да пеҥгыде ÿдырамаш веле каен кертеш. Вес семын ок лий – тундрышто илыш неле.
Пален нальым: чумымат адак лач ÿдырамаш пога. А вет чум изи огыл. 30-48 матран варам шогалташ кÿлеш, ÿмбакыже пÿчӧ коваштым нöлтыман. Чум кöргыштӧ изи калай коҥгам, вакшым, кÿмыж-совлам, вургемым вераҥдыман, оргажым погыман да эше шоҥго ден йочам ончыман. Чылажымат ненка озавате ышта. Сандене самырык ÿдыр-влак тундрыш илаш каяш огыт кöнö, шуко ненец эрге-влак шканышт ватым огыт му. Пÿчым, тундрым кудалтен коден, олаш каят, шочмо йылмым, тÿвырам да йÿлам мондат.
Чеверласыме деч ончыч
Арня жап моткоч писын эртыш. Кайымем деч ончыч «Музей вечной мерзлоты» тоштерыш миен коштым. Тыгай тоштер мемнан элыште улыжат кумыт веле. Совет жапыште тудо колым, коваштым аралыше кугу холодильник лийын. Колым эҥер гыч кучен кондымек, вигак тышке транспортёр дене кÿзыктеныт. Варажым кол кучышо артель-влак шаланеныт, мерзлотник яраш шинчен кодын. Кок ий ончыч тудым тоштерыш савыреныт.
Музей пашаеҥ Милана Гумерова экскурсий деч вара мылам тыгай шомакым ойлыш. Ненец уна чеверласымыж годым тыге тыланен кода: «Тек тыйын суртыштет нигунам коҥга тулет ок йöрö». Мыят тукым шÿжаремлан шокшын-шокшын тауштем.
Эльвира Монахова.
Авторын фотожо.
