Могай ме улына
– Алло, тиде редакций? Мый Йошкар-Олаште илем, кажне кечын троллейбус дене пашаш кудалыштам. Паледа, самырык ӱдыр-рвезе-влакын шоҥгыеҥ деке нимогай пагалымашышт, чаманымашышт уке – верым налын шинчыт да тарванашат огыт шоно. Нимогай культурышт уке! Журналист-влак тидын нерген огыт возо мо? Иктаж-кӧлан заданийым пуыза…
(Редакцийыш йыҥгыртыше еҥын мутшо)
Тиде заданий мыланем логале. Йыҥгыртышына, шижалтеш, мыйын ийготанемрак, молан манаш гын, тӱшка калыкым шупшыктышо транспорт дене кудалыштшемла ынде пел ий чоло эре эскерем. Да, чынжымак, кумылым волтышо случайым чӱчкыдын ужаш перна. Кумылым нӧлтышӧ, шыргыжалаш таратыше сӱретат лиеда. Айста тугеже пырля лончылена.
Троллейбусышто
Тиде транспорт дене утларакше шоҥго да илалшырак, студент да тунемше-шамыч кудалыштыт. Амалже – маршрутко дене таҥастарымаште ак шулдырак, адакшым «Мир» карт дене пайдаланыме годым 32 теҥге (окса дене) олмеш 29 теҥгем тӱлыман. Тиде июль гыч, тымарте тылечат шулдырак лийын. А тылзаш проездной билетым налаш гын, шийвундо эшеат аныклалтеш. Тудым кеч-кӧат налын кертеш. Ак тӱрлӧ, «Троллейбус транспорт» унитар предприятийын сайтыштыже муаш лиеш. Мутлан, июль гыч «Пашан ветеранже» удостоверений дене проездной билет 1100 теҥге шога.
Ынде йыҥгыртыше еҥын йодышыж дек пӧртылын, самырык-влакын койышыштым ончалына. Эрдене студент да школьник-влак тунемаш кудалыштыт. Сандене поснак сентябрьыште шыгыр лиеда. Да, шукынжо верым айлен шинчыт. Тупешышт кугу ранецым сакалтыше йоча-влакым чаманен, нуным верышт гыч тарваташ нигӧнат кумылжо ок лек. Нунышт южышт маленат колтат, кондукторлан эсогыл помыжалтараш перна.
А теве студент-влакшым шылталашат лиеш: пылышышкышт наушникым чыкалтатат, шинчам кумалтен, уждымо-колдымыла койын шинчат. Воктенышт кеч шоҥгыеҥ, кеч окшак, манмыла, шогыжо… У тунемме идалык тӱҥалтыштырак «э-э, ялысе самырык-шамыч толыныт, троллейбусышто (автобусышто) шкем кузе кучымо, верым пуымо правилым школыштышт туныктен огытыл аман», – манын шонем ыле. Уке, сӱрет варажымат утыжым ок вашталт. Очыни, йыҥгыртыше еҥнат лач тыгай торжалыкым ужын, чытен кертде, мыланна йыҥгыртен.
Посна ӧпке мутым ойлынем тунар самырык-влаклан огыл, кунар вийвал ийготан пӧръеҥ-влак шотышо. Утларакше кастене, паша гыч пӧртылмӧ годым, кумыл кодеш. Мый 5-ше номеран троллейбус дене кудалыштам. Витамин завод чарналтышыште пурет – ончыл верлаште шукыжым пӧръеҥ-влак шинчат! А вет пе-еш шуэн воктене шогышо ӱдырамашлан але илалше еҥлан, кынелын, верым пуат. Амалже могай? Шонен-шонен, шкаланем тыгай иктешлымашым ыштенам.
Икымше, шукышт, очыни, ала-могай жапыште Москваште, Питерыште, Озаҥыште, але вес вере – пашам ыштен коштыныт, вахтовик лийыныт. Тушеч пеленышт кугу оласе койышым конденыт. Палена-с, метро дене кудалыштме годым олымбалышке шинчын шуктет гын – йолетым шуйдарен каналтен кудалат, уке гын – омса воктенысе кидчаралтышым «ӧндал» шогет. «Кудалмемлан тӱленам, тугеже вер – мыйын» манме шонымаш ала чын, ала чынат огыл – те шкеже кузе шонеда?
Кокымшо, шинчын кудалше (тек ончыл верыште, кушто правил почеш йочан да инвалид-пассажир-влак шинчышаш улыт) южо пӧръеҥжым ончет да пашаште чот нойымыжым ужатак. Ужат да чаманет. Южыжо кынелашат ямде, но ончалеш да шинчажым кораҥда, тыге шке остановкыжо марте миен шумешкыжак шинча. Пашаче еҥлан кузе сырет?
Кумшо, тек нелеш огыт нал, еҥым шотлыдымо пӧръеҥ тӱча. Кынелаш огытат шоно. Пуйто тыгак лийшаш. Южышт телефоныштышт пургедыт, южышт ала-мом шонкалышыла койыт. Йыҥгыртыше еҥна чын каласен, культурышт ок сите!
Шоҥгырак да илалше-влакым эскерет, нуно, мӧҥгешла, икте-весыштлан тунамак верым пуаш ямде улыт. Тиде тукым тыгай воспитанийым налын!
Автобусышто
«Умдан» транспорт дене таҥастарымаште, Йошкар-Ола мучко автобус-шамыч шагалрак кудалыштыт. Утларакше социальный, але калык коклаште канде тӱсан автобус маныт, ола воктенысе садпакчалашке калыкым шупшыкта. Сандене пассажир-влак коклаште илалшырак да эсогыл чот шоҥгырак-влакымат ужаш лиеш.
Пеш йӧнан транспорт: вер ятыр, шеҥгелне да ончылно шоген каяш йоҥгата. Южо пӱкенын эҥертышыжым нӧлталме, калык шуко годым волтен колтет да ешартыш вер лектеш. Акшат шулдырак. Мыланем тыгай автобуслаште ласкарак чучеш. Мутлан, «Еш» садоводчестве гыч толмына годым йоча-шамычат, молодёжат верым эре пуат. Вурседылмым-шургымым йӧршынат колалтын огыл. Очыни, тошто тукым гыч улшо еҥ-влакын койыш-шоктышышт дене кылдалтын. Чонланат сай!
Адакшым весымат шотыш налман: кызыт шукынжо пашашкат шке машинашт дене кудалыштыт.
Маршруткышто
Ик жап тиде транспорт эн «ончык» лекте, южышт (мыят южгунам) автобус-троллейбусыш огыт шич, а маршруткымат вучат – писынрак миен шумыла чучын. Чынак, писын кудалыштыныт, икте-весышт деч пассажир-влакым «тавален», корно правилымат чӱчкыдын пудыртылыныт, аварий туткареш колышо-влакат лийыныт. Но пытартыш жапыште Йошкар-Олашке у автобус ден троллейбусым кондымо дене тиде транспортат мыянр-гынат «сорлыклалте», кудалыштше калыкшат шагалеммыла чучеш.
Шке коклаштына маршрутко манына, а тудо такшым маршрутный такси. Коммерций негызан. Санденак пассажир-влакат шкеныштым, общественный транспорт дене таҥастарымаште, вес семынрак кучат: верым налын шичмеке, шкеныштын чарналтышышт марте миен шумешке, шагалынже верыштым весылан пуат. Кынел кайымекыже веле вес пассажирлан (илалше ма, изи йочан ма – пешыжак шотыш огыт нал) вер лектеш.
Ты транспортышто утларакшым кокла ийготан пӧръеҥ ден ӱдырамаш-влак кудалыштыт. Коклан вурседылмашат, икте-весе ӱмбак шолдыра мутым кышкылтмашат ылыжеш. Вер шотышто, манам. Мутат уке, айдемын воспитанийже могай кӱкшытыштӧ, транспортышто шкем кузе кучымо койыш-шоктышыжат тугае.
Таксиште
Вик шижтарыман, таксилан пытартыш пел ий жапыште ак ятырлан кӱзен. Такси дене пеш чӱчкыдын огыл гынат, но пайдаланаш перна, да палыме-влакын ойлымышт гычат рашемеш: рекламе семын шокта гынат, такси дене кудалышташ йӧнанрак, писынрак, ару, эре музык… Утларак оксам луктын пышташ перна гынат, от чамане.
Водительлан ятыр марий ышта. Кӧм гына вучыдымын вашлияш пернен огыл: пошкудым, лӱмлӧ тӧран шольыжым, тулачын тукымжым, тошто таҥын эргыжым, шке ял марийым… Касвел да йот элла гыч толшо-влакат тӱҥ пашашт деч яра жапыштышт таксоватлат. Ондак таксист-влак нерген моткоч удам ойленыт, нунын дене эсогыл лӱдыктеныт. Но кызыт вес сӱрет. Таксист-водитель дене ик-кок мутым пелеште – мутланымаш вӱд йогын семын шуйна. Теве пытартыш гана Таджикистан гыч толшо пӧръеҥ (магистратурышто тунемеш) дене мутланен кудална. Тудо Йошкар-Олам, калыкнам пеш моктен ойлыш.
– Таксистлан ышташ йӧсӧ але куштылго? – йодна.
– Кызыт кеч лӱдмашан огыл. Ондак кузе ыле? Могай пассажирым наҥгает, отат пале: трук тыйым пиктен кода але кӱзӧ дене шуралта… Тыгай случай-влак лиеденыт. Кызыт оператор гоч таксим ӱжыктышӧ еҥ нерген чыла информаций базыште аралалт кодеш. Сандене спокойнырак.
Ӱжыктымӧ годым южгунам умылыдымаш лектеш, вет оператор-шамыч вес олаште шинчат, Марий кундемысе ола ден ял, урем лӱм-влакым огыт пале – пачаш-пачаш ойлаш перна. Но интернет утара: телефонысо приложений гоч заказатлаш пеш йӧнан, адакшым шулдыракат, тиде йӧн дене утларакше самырык-влак пайдаланат.
Бла-бла але «По пути»
Блаблакар йӧн – шкешотан такси гане. Утларакшым самырык-влак ола гыч ялыш але, мӧҥгешла, ял гыч олашке але ола гыч олашке кудалыштыт. Палыме але палыдыме водитель – интернет гоч кутырен келшет, да тудо каласыме вер гыч палемдыме жаплан налаш толеш да мӧҥгет шумеш намиен кода.
Сайжат, экшыкшат уло, шонем. Сайже – тыланет кӱлеш жаплан машинам ончылгоч ӱжыктет да палет: паша деч вара, мутлан, 19 шагатлан районыш автобус але маршрутко кудалыштмым чарна, а тый садикте палыме верышкет миен шуат.
Экшыкше, шонем, руль воктене шинчыше водительже палыдыме гын, могайрак тудын кудалыштме мастарлыкше, опытшо уло мо – от пале, тыге аварий лийын кертме лӱдыкшӧ шочеш.
Ялыште южо машина «оза» тиде йӧн дене еш казнашке ешартыш шийвундым конда. Шкешотан бизнес. Ялыште илыше-влак шкештат палат, кӧн шкенжын машинаже уке, иктаж-кушко миен толаш пошкудым я теве тыге шупшыктышо еҥым оксала тарла.
Иктешлымаш семын
Раш шижалтеш, пытартыш ийлаште Йошкар-Олаште еҥ-влакым шупшыктышо транспортышто кудалышташ утларак йӧнан лийын. Ужына вет, у автобус ден троллебус ешаралтыт, Марий Эл вуйлатыше Юрий Зайцевын тыршымыжлан кӧра 90 автобусым, икмыняр троллейбусым кондымо. Да, салонышто пассажир-влак шуко годым шӱкедылашат перна. Кызыт теве, кеҥежым, калык йӧршынат шагал.
Йыҥгыртыше еҥна шке йодышыжлан шкеак такшым вашештен: южо еҥжын культурыжо ок сите. Самырык-влакшым тӱшка транспортышто шкем кузе кучымо правиллан огына туныкто шол! Тиде умылтарымаш пашам ешыште ача-ава, школышто туныктышо-влак шуктен толыт гын, ме эшеат шотан тукымым куштена.
Л.СЕМЕНОВА
М.Скобелевын фотожо
