У Торъял районысо Тушнур ялыште «Колосок» йочасад пашам ыштен. Ӱмаште кеҥеж марте. А июльышто ача-ава-влаклан каласеныт: садикын оралтыже тошто, сандене тудым петыраш логалеш. Тылеч вара верысе калыкым тудын дене кылдалтше йодыш ик эн чот тургыжландараш тӱҥалын. Кӧн икшывыже але марте тушко коштын гын, ты ача ден ава, манмыла, йӱдшӧ-кечыже икте нерген гына шонкалат: йочасадым сӧрымӧ семын жаплан гына петыреныт да, олмыктымеке, уэш почыт але йӧршешлан пашам ыштымыжым чарынешт? Вет садик шке ялыштак уло гын, чыла шотыштат моткочак йӧнан. Тугеже кузе от тургыжлане?
«Петыраш пуаш огыл»
Йочасадым петырыме деч арален кодаш полшаш йодын, верысе калык мемнан редакцийыш лектын. Полшаш тыршаш шонен, кодшо кугарнян У Торъял районыш тарванышна.
Эн ончычак рашемдаш лийна: тыгай сӱрет могай амал дене кылдалтын? Лачшымак мо лийын? Молан петырынешт?
Ситуацийже теве могай улмаш. Йочасад верланыме полатым 1960 ийыштак чоҥымо да тувыраш, леведыш, канализаций, моло, чынжымак, чот тоштемыныт. Тидыже йоча ден тушто пашам ыштыше-влакын илышыштлан лӱдыкшым лукташ тӱҥалын. Ты амал денак ача-ава-влакым ӱмаште июльышто икымше гана погеныт да тидын нерген каласеныт. Но тыгай увер нунылан вучыдымо лийын. Санденак, «петыраш пуаш огыл, мыланна садик кӱлеш» манын, верысе калык тавадаҥ шогалын манашат лиеш.
Тӱрлӧ йӧным кычалыт
Йочасад дене кылдалтше йодышым сайынрак рашемдаш манын, эн ончычак район администраций вуйлатыше деке пурышна. Но тудо паша дене Йошкар-Олашке каен ыле. Сандене образований отдел вуйлатыше Л.Митина деч умылтараш йодна.
— Тушнур йочасадым район администраций пеленысе межведомственный комиссийын решенийже почеш петырыме, — каласкалаш тӱҥале Лариса Арсентьевна. – Но ме тунамак ача-ава-влаклан олмешыже У Торъялыште улшо кок йочасад гыч кеч-кудышкыжо, чоныштлан келшышкыже, икшывыштым коштыкташ чылаштлан верым темленна.
Кызыт уым чоҥаш келшыше проектым кычалына. Но нуно тӱҥ шотышто шуко, мутлан, 140, 600 йочалан, келыштарыме улыт. Мыланнаже 15 икшывылан улшо веле кӱлеш. А тыгайжым муаш неле. Иктым 50 еҥлан келыштарымым муынна. Но тудат мыланна кугу. Сандене проектым ямдылыше-влаклан йыҥгыртен, ала эшеат иземдаш лийме нерген мутланаш шонена. Тыгак ачалаш оксамат кычалына.
Йочасад дене йодышым рашемдаш куштылгырак лийже манын, иктаж программыш пураш кӱлеш. Тунам веле паша писынрак ушнен кертеш. Икманаш, йӧным кычалына. Но уым чоҥена але улшыжым ачалена – эше раш каласен огына керт. Кузе лектеш – ончалына. Ме тӱрлӧ вариантымат каҥашена.
Мутланымаш гыч пале лие: районышто Тушнур йочасад шотышто «кидым лупшалын огытыл». Чынжымак, мом-гынат ышташ, шонен муаш тыршатак. А такшым гын Тушнур йочасадшым могай жап марте петыреныт? Тиде йодышлан образований отдел вуйлатыше кызытеш раш вашмутым пуэн ыш керт. Кеч верысе калык тидымак ик эн чот пален налнеже.
«Тоштемын да келшыдымак»
Санденак тылеч вара Тушнурыш тарванышна. Йочасад ончылно мемнам Роза Александровна Федотова вашлие. Лач тудо 2011 ий гыч, ӱмаште садикым петырымешке, ты учрежденийым вуйлатен. Такшым кызытат вуйлатышыланак шотлалтеш, вет документ почешыже тудым жаплан веле петыреныт.
Роза Александровнан ойлымыж почеш, садик 15 икшывылан келыштаралтын. Но пытартыш кок ий жапыште йоча-влакын чотышт шагалемын. Адакшым южышт шочшыштым вигак посёлкысо садикыш коштыкташ тӱҥалыныт. Туге гынат улшо-влаклан тышке кошташ куанле, пӧлем-влак ару да волгыдо лийышт манын, пытартыш ганаже 2017 ий кеҥежым пӧлемлаште пырдыж ден пургыжым ача-ава-влак полшымо дене чиялтеныт. Икманаш, садак тошто, тугеже нимомат огына ыште манын, тыште шонен огытыл, а шотыштак кучаш тыршеныт.
— Зданий тоштемынак. Леведыш шӱкшӱ да пургыж гыч вӱд чыпча, — йочасад мучко да уремыште ончыктен коштмыж годым каласкалыш вуйлатыше. — Ялыште вӱд пуч дене огеш тол. Тиде амал дене нӧреп гыч нумалме. Тудыжат тоштемын. Ӱмаште апрельыште Роспотребнадзор гыч специалист-влак вӱдын качествыжым тергаш толыныт ыле да тудо йодмашлан келшыше огыл манын иктешлымашым ыштеныт. Сандене ончыкыжым кеч скважиным пролаш гын, сай ыле.
«Лӱмынак жапым шуйкалат да петырат гын?..»
Мутланен-мутланен, верысе книгагудыш тарванышна. Мемнан толшашнам паленыт да вученытат, тушко шагал огыл еҥ погынен ыле.
Чумыргышо-влак кокла гыч чылан гаяк ойлышт. Южышт чот шокшештынак каласкалышт. Уым ыштат гын, мутат уке, сай. Но, манмыла, каваште журавль лиймешке, лучо тек кидыште кса лиеш. Сандене кызытеш нунынат йодмашышт тыгай: улшо садикым ачалышт. Тидым теве мо дене умылтарышт: уым чоҥаш сӧрат, проектым кычалшын койыт. Тыге жапым веле лӱмынак шуйкалат, а вара йӧршешлан петырен кертыт.
— Лишыл жапыште ты йодыш шотышто вашлиймашым кужу жап огыт эртаре да йочасадым могай жап марте петыреныт – раш вашмутым огыт пу гын, администрацийын образований отделышкыже серышым тӱшкан возен колтена. Тек мыланна умылтарат, — шонымашышт дене палдарышт погынышо-влак.
А нунын тыгай опытышт уло. Йӧршешлан петырыме деч лӱдын, еҥ-влак ӱмаште кеҥежымак икымше погынымаш деч варак, кидпалым поген, тӱшкан возымо серышым вигак республик вуйлатыше Александр Евстифеевлан колташат ӧрын шоген огытыл. Ӱмаште 27 сентябрьыштак вашмут толын. Но тудо верысе район администраций вуйлатышын алмаштышыже лӱм дене лийын.
Тушто, эн тӱҥжым ужашын-ужашын палемден кодаш гын, тыге каласыме:
«…2017-2018 тунемме ийлаште йочасадыш 12 икшыве коштын. Спискыште 15 еҥ лийын. «Колосок» йочасадыште ик йочалан ик кечылан 1465,05 теҥге ойыралтеш. Тидыже район мучко – эн шуко. Кызытсе жаплан 1 воспитатель огеш сите. 2019-2020 ийлаште садикыш 11 икшыве коштшаш, 2020-2021 тунемме ийлаште – 9. 2018 ийыште Тушнурышто ик йоча шочын… 2018 ийыште ялыште илыше-влакын сходыштым эртарыме. Тушто йочасадын чыла проблемыж нерген ойлымо. Погынымаште тыгай иктешлымашыш шуыныт: ялыште садикым арален кодаш.
Тиде йодыш дене республикын Образований да науко министерствышкыже правовой полышым пуымо нерген серышым колтымо. «Потребность в бюджетных ассигнованиях на 2018 год на проведение ремонтных работ в муниципальном бюджетном образовании муниципального образования «Новоторъяльский муниципальный район» бюджет йодмашым ямдылыме да Марий Элысе Образований да науко министерствыш колтымо.
Тушнурысо «Колосок» йочасад ремонтлан петыралтын, зданийым ачалаш проектно-сметный документаций ямдылалтеш».
«Полшаш тыршена»
Тушнур йочасадыш «Первый май» колхозын пашаеҥже-влакат икшывыштым коштыктеныт. Но тудым петырымылан кӧра южышт икшывыштым кӧ дене кодымо шотышто нелылыкыш логалыныт, весыштын У Торъялыш коштыкташ машинашт лийын огыл. Нине амал дене йочаштым фермыш пырля коштыктышо-шамычат лийыныт манын каласышт погынышо-влак. Ты шотышто озанлык вуйлатыше мом каласа, кузе полшаш шонымыж нерген рашемдаш А.Новиков дене вашлийна.
— Тиде садикыште ончычшо тӱҥалтыш школ лийын. Мый шкежат тушто ныл ий тунемынам, — палдарыш Аркадий Арсентьевич. — Икшыве шагалеммылан кӧра тудым петырышт. Тыге йоча-шамыч У Торъял поселкыш кошташ тӱҥальыч.
Ме тиде садикым тӧрлаташ ик гана веле огыл полшенна. Пытартыш гана ӱмаште ачалыме пашам шуктымо. Изирак ремонтым чӱчкыдынак ыштен шогенна. А кызыт тудым тӱрыс олмыкташ палемдыме ик миллионат 300 тӱжем наре теҥге ок сите. Тидлан икмыняр миллион теҥге кӱлеш. Колхоз чылт тынар оксамак ойырен огеша керт. Шагалрак кӱлеш гын, ме полшена ыле. Палем: тиде йодышым район администрацийыште контрольышто кучат. Пашаже жап дене кылдалтын.
Колхозышто пашам ыштыше икмыняр животновод икшывыжым посёлкысо садиклашке, чынжымак, коштыктен кертын огытыл. Южышт кызытат огыт керт. Ме тыгай-влаклан адресно полшаш тыршена. Ик ешлан машинам налаш процентдыме ссудым пуэнна. Молыштланат кузе полшаш лиймым шонена.
Йочасад нерген ойлаш гын, тудын дене кылдалтше йодышым район администраций кузе решатлаш тӱҥалмым ончалам, а вара полшаш тыршем. Тыгак тиде йодыш шотышто Йошкар-Олаште кугурак тӧра-влак дене вашлияш тӱҥалам.
Тиде вуйлатыше сӧрымыжым эре шуктен тунемын. Тугеже лектыш лийшаш.
Но садик шотышто кокытеланымыже шижалте.
— У Торъял йочасадыш коштыктымо дене ача-ава-влакланат, икшывыштланат, ик велымже, саяк. Ялысе дене таҥастарымаште, поселкысо садиклаште условий, мом ойлаш, сайрак. Икшыве-шамычым куштымо да уш-акылыштым вияҥдыме программат поянрак. Нуным тӱрлӧ велым шуараш тыршат. Тыге Тушнурышто уым чоҥен шындаш да тушко коштшаш йочаже огеш лий гын, кеч чапле дворец гынат, арам шинчаш тӱҥалеш, тыршыме арам лиеш. Тӧрлатена гынат, кӧ кызыт садикыш посёлкыш коштыкташ тӱҥалын, нуно мӧҥгеш Тушнурыш огыт тол гын? Тыгай лӱдыкшат уло. Тунам паша адакат арамыш лектын кертеш.
Вес велым, Тушнурыштак йочасад лиеш гын, мутат уке, сай. Мӧҥгӧ пеленак, нигушко коштыктен толашышаш уке. Шоналташ гын, тыштат посёлкысо садиклаште гай але тулечат сайрак условийым ышташ лиеш. Сай воспитатель, виян программе, келшыше условий лийыт гын, кӧ огеш куане? Тунам ала У Торъялыш коштыктышыштат шочшыштым мӧҥгеш тышке пӧртылтат ыле, кӧ пала? Ала вес илемла гычат кондаш кумылаҥыт? Икмыняр ий ончычшо лач тыгак лийын. Ялна эре эркын кушкеш. Ӱдырым налшаш рвезе-шамыч улыт. Тугеже ончыкыжым икшыве-шамычат ешаралтын кертыт. Ялыште йочасад уло гын, ала икшывым ышташ шоныдымыжат ончыкыжым ышташ кумылаҥеш? А кунам вес илемыш коштыкташ кӱлеш, тыгай годым шоналтен кертыт: «Ялыште садикат уке гын, йочаже молан кӱлеш?» — ты йодыш шотышто лачшымак кузе лийман, можым ойырен налман, кудо ошкылжо чынрак да келшен толшо лиеш – кызытеш тудат эше раш огеш пале.
Мом ыштыман?
Чынжымак, кузе сайрак лиеш – ӧратак. Ик велым, ялыште садик улмо моткочак йӧнан. «Самырык-шамыч ял гыч каен пытат гын, ончыкыжым тыште кӧ илаш тӱҥалеш? Кӧ пашам ышта? Ялже дене мо лиеш? Могай пӱрымаш вуча?» — Тушнурышто вашлиймаш годым моткочак тургыжланен ойлышт илалшырак пӧръеҥ ден ӱдырамаш-шамыч. Мо чын гын, чынак.
Вес велым ончалаш гын, демографий ситуаций уда, икшыве шагал шочеш. Тугеже районлан икмыняр миллион дене оксам кычалын толашаш, вара, муын, лу наре икшывылан гына садикым чоҥашыже кӱлешлыкше уло мо, шонет. Кузе лияшат от пале, чынжымак.
Район вуйлатыше кугарнян мемнан дене вашлийын кертын огыл гынат, шочмо эрлан редакцийыш справке сынан серышым колтен. Тиде такшым – Тушнур калыклан колтымо вашмутын текстшак. Но кок документым таҥастарен ончалмеке, ик ойыртем шинчалан перныш. Вуйлатышын колтымо документыште мучаште ик предложенийым ешарыме: «Зданийын реконструкцийжым ышташ огеш лий. У оралтым чоҥыман».
Тугеже ончыкыжым Тушнур садикым могай пӱрымаш вуча? Мом ыштат?..
Такшым тыге лиеш гын, эн сай ыле: садикым, содыки, арален кодат да тушто поселкысо йочасадла дечат сайрак условийым ыштат. Тунам шагал икшыве коштмо шотышто иктат шылтален огеш каласе. Оксам арам кучылтмо манынат шонаш амал огеш лий. Но илена да ужына…
Любовь Камалетдинова.
Авторын фотожо.
