Шукерте огыл Марий Элысе тӱвыран сулло пашаеҥже, республикысе Татар тӱвыра рӱдерын художественный вуйлатышыже, «Сандугач» калык коллективын вуйлатышыже, «Хазина» татар куслезе-влакын ансамбльыштын вуйлатышже Гарай Габдрахманович Магсумьянов кудло ияш лӱмгечыжлан шкенжын творческий касшым эртарыш. Чынжымак, уло тудын мом ончыкташыже. Тудо шкежак тӱрлӧ семузгар дене шокта. Но марий калык ончылно ик суапшым поснак палемден кодыман: тудо татар кӱсле дене пырля марий кӱслем ышта. А тыгай мастарже кызыт республикыште веле огыл, Российыштыжат уке, очыни.
— Гарай Габдрахманович, эн ончыч палыме шуэш: мо дене марий кӱсле татар кӱсле деч ойыртемалтеш?
— Марий кӱслем мый эн ончыч кертам але ом керт манын рашемдаш ышташ пижынам. Тыгак шупшылалтынам. Кӱсле-влак формо, кугыт дене, нуным кузе шоктымо дене ойыртемалтыт. Татар кӱслештете 12 кыл (струна) веле гын, марий кӱслеште — 36. Мутлан, кызыт 17 кылан татар кӱслем ыштем, экспериментироватлем, манаш лиеш. Шошым «Казань» мурышо да куштышо ансамбльлан йодмышт почеш 33 кыланым ыштенам ыле. Эшежым семӱзгар ӱмбалне ты але вес калыкын орнаментшымат келыштарем, дизайнжымат шонем. Тачысе кечылан 24 марий кӱслем ыштенам. Шукерте огыл Курыкмарий районысо Микрак искусство школлан тыгай семӱзгарым колтенам. Озаҥ, Татарстанысе Агрыз район гычат пашам йодыныт ыле. «Марий Эл» ансамбльлан, национальный президент школланат ямдыленам.
— А сем йоҥгалтме шот дене татар ден марий кӱсле ойыртемалтыт?
— Мутат уке, ойыртемалтыт. Тидыже кылын кужытшо, пӱтарлтымыж денат кылдалтын. Вет марий семӱзагрыште пӱтыралтше ныл кылым вераҥдыман. Эшежым мый ты семӱзгарым ончычсо семын пудам кырен огыл, тыглай погаш тунемынам. Тыге семӱзгаржат йоҥгалтшырак лектеш. Декаже резонансный пушенге оҥа гыч ышталтеш. Мый тошто фортепьяном рончен, пӱчкеден келыштарем. Сандене списатлыме тыгай семӱзгарым кычалаш логалеш.
— Марий-влакын кӱсле акрет годсек калык семӱзгарлан шотлалтын, отышто кумалтышымат тудын сем почеш эртареныт. А татар-влакын?
— Кӱсле тӱрлӧ калыкын акрет семӱзгарже лийын. А татар-влакын тудым кряшен-влак арален коденыт. Нуно Марий Турек районысо Изи Носла ялыште иленыт. Мый пошкудо Ведерники ял гыч улам. Изи годым пошкудо ялышкет
куржаталынам. Тунам шуко ӱдырамаш кӱсле дене шоктен. Мый колышташ моткоч йӧратенам: йомак тӱняш логалмыла чучын.
Татар рӱдерыште пашам ышташ тӱҥалмеке, всероссийский кӱкшытан татар фестивальыш каенна. Тушто тӱрлӧ калыкын представительже-влак шке творчествыштым ончыктеныт. Тунам мыят шоналтенам, а мом ме ончыктен кертына. Ушыш татар кӱслен семже толын. Йодмем почеш, Озаҥ консерваторийын туныктышыжо мыланем тудым ыштен пуэн. 2011 ийыште икымше гана Пермьыште лач тудын дене шоктенам. А шокташ тунемашыже лӱмын Нослаш каенам. Ик ӱдырамаш шке мастарлыкше дене пайлалтын.
А вара татар ялыш экспедицийыш кайыме годым мый тошто тыгай семӱзгарым верештынам. Тудо моткоч ойыртемалтше, кок шӧрынан лийын. Иканаште 24 кыл дене кок еҥ кок велым шоктен кертын. Ты кӱслем мый шке уэмден олмыктенам. Тӧрлатымеке, тудо шокташ йӧрышо лийын. Ученый музыковед-влак, тудым ужын, эре ӧрыныт, лӱмын ончаш толын коштыныт.
Кок ий мый ты кӱсле дене концертлаште, конкурслаште шоктенам. Но кугытышылан кора пырля кондештараш нелырак лийын. Сандене Крымыш фестивальыш каяш мый шке гыч икымше гана изирак кӱслем ыштенам. Тудым ышташ кӱлешлыкшат лийын: ансамбль кушкын, а шокташ нимо дене лийын. Тачысе кечылан 42 татар кӱслем ыштенам. Ансамблем лачшымак мыйын кид дене ыштыме семӱзгар-влак дене шокта. Мыйынак семӱзгар дене шоктышто икмыняр ансамбль Татарстаныштат улыт.
— А могай кӱслем ышташ нелырак?
— Марий кӱслем, молан манаш гын кылжат шукырак, эшежым нуным сайын шупшын шындаш манын, семӱзгарын пу каркасше пеҥгыде лийшаш. Икымше куслем идалыкат пеле наре ыштенам. Нелылыкше теве кушто: мыланем тунемаш нигӧ деч лийын. Уке улыт тыгай мастар-влак, сандене шке гыч шонен муын, чылажат ышташ, шокташ тунемаш логалын. Кӱсле тӱрым ончыч почмым ыштеныт, а мый петырыман лийже манын келыштарем, тыге тудым шокташ йӧнанрак. Икманаш, семӱзгарым саемден ышташ тыршем. Кызыт рӱдерыште лӱмын мыланем мастерской олмеш полемымат ойыреныт. Йонанрак лийын. Ончыч чылажат кид дене ыштенам. Эшежым шукерте огыл пашамым куштылемдаш полышышо, кызытсе жаплан келшыше станокым налынам.
— Кузе ялыште шочын-кушшо рвезе семӱзгар-влак дене шокташ тунемын?
— Ялыште музыкальный школ лийын огыл. Мый изам почеш тальянке дене вич ияшак шокташ тунемынам. Вич изамат гармоньым шоктат. Изинек верысе тӱвыра пӧртын чыла концертышкыже ӱжыныт, школыштат аккомпонироватленам. Икымше семӱзгарым ачам-авам налын пуэныт. Лу класс деч вара Йошкар-Оласе музыкальный училище пеленсе подготовительный курсым тунем лекмеке, калык семӱзгар пӧлкаш налыныт. Нылымше курсыштак Советский районысо Алексеевский тӱвыра пӧртыш художественный
вуйлатышылан ышташ тӱҥалынам. Вара Озаҥ тӱвыра институтым тунем пытаренам. 23 ий марий-влак коклаште пашам ыштымылан кӧра марлат мутланен моштем, марий тӱвырамат сайын палем, марий коллектив-влакым вуйлатенам. Татар рӱдерым почмеке, 1997 ийыште пашаш толынам, вара ешге олаш илаш кусненна. Кызыт эше тыгак ветеран хорым, калык семӱзгар кружокым наҥгаем.
— Пелашдат тӱвыра пашаеҥ?
— Татьяна пелашем тыгак музыкальный школышто баян дене шокташ туныкта. Венера ӱдырнат тыгаяк шинчымашым налын. Эргына музыкальный школышто тунемын гынат, кум ешлан кум музыкант сита манын, технике велке лупшалтын. Но Саша веҥым кӱслезе ансамбльышкем коштеш. Шкежат ты семӱзгарым ышташ кумылаҥын. Тиде куандарыде огеш керт.
— Татар кӱслем Российыштыже ыштыше-шамыч улыт мо?
— Мый ом пале. Но тӱрлӧ фестивальыш коштымылан кӧра мыйым шукын палат, санденак ты семӱзгарым лач мый дечем ышташ йодыт. Ужытат «татар кӱзлезына толын» маныт. Бурятий, Алтай, Тюмень ола, Татарстанысе районла гыч йодмаш-влак лийыныт. Мый татар кӱслем профессиональный семӱзгарыш кӱкшытыш нӧлталаш шонем. Вет марий кӱсле эсогыл калыкле брендыш савырнен, марий-шамычым ты шотышто мокталтыман. Тыгак калыкле президент школыштат йоча-влакым лӱмын шокташ туныктат. Марий кӱсле школ виян. Мыланнат ты шотышто тыршыман. Но кызытеш нелылыкше кӱслелан ното укелыкыште, мый ансамбльын участникше-влакымат шке гыч веле туныктем. Партитура тӱрыс ушыштем манаш лиеш.
— Тендан кӱслезе ансамбльда Россий кӱкшытан тӱрлӧ фестиваль ден конкурс гыч эре сеҥыше семын палемдалт пӧртылеш вет…
— Мо чын, чынак. Мемнам ужын вигак ойлат: «Ой, Марий Эл гыч толыныт, мыланна ышташ нимом!» Меат Марий Элым чапландараш полшена.
— Те вет кӱслем веле огыл ыштеда?
— Кызыт теве татар думбрам, тыгак башкир ятаганым ыштем.
— Ятыр моло семузгар дене шоктен моштымыда нергенат колалтын…
— Тӱрло клавишный семӱзгарым, гитарым, саксафоным, домбрам, контробасым шоктем. Ачам сай плотник лийын, очыни, санденжат пу дене арверым, мебельым ышташ йӧратем. Семӱзгар-влакынат корпусышт тӱҥ шотышто пу гыч чумыралтыт.Чоным кандараш манын гармоньымат, кӱслемат кучен, шокталтен кертам.
Светлана НОСОВА мутланен
М.Скобелевын фотожо
