«МАРИЙ ЭЛ» ТАЧЕ

Суапдам огына мондо, Марий талешке-влак!

Марий  рӱдолаштына Марий талешке кечым палемдыме радамыш ончыкылан кок йӱла пурен. Ынде кажне ийын ты кечын С.Г.Чавайн лӱмеш памятник воктене «Шарнымаш сорта» акцийым эртарыме годым сылнымут классикнан «Ото» почеламутшым тӱшкан лудаш да ты кечынак индешымше микрорайонышто верланыше П.П.Глезденев лӱмеш скверыште «Шарнымаш шагатыш» погынаш тӱҥалыт. 

Юмылан тау, мемнан тӱшкан палемдыме пайремна, кугешнен чапландарен кертшашлык талешкына-влак улыт. Марий калыкын историйже кочырак пӱрымашан, кужу жап шуйнышо кум черемис сарым чытен лекташ кугезына-шамычлан куштылгыжак лийын огыл. Но тидат шочмо калыкын эрыкше верч кредалше, тудым виянракым ышташ тыршыше талешке-влакым шочыктен. Ик талешкышт таче калык ойышто гына улыт, налаш Онарым, Чоткарым, Акпарсым… А весышт нерген шанчызе-влак шымлымашым возат, нунылан  шарныктыш-влакым почыныт да почыт.  Тыгай памятникше, мемориал оҥаже тачысе кечылан ятыр. Кугешнен кертына: 26 апрельыште кажне ийын нунын воктеке тӱшкан вуйым савен таушташ да пеледышым пышташ коштына. Теният лач тыгак лийын.

Марий кундемнан изирак, но мотор рӱдолаштыжат тыгай вер ятыр. Шуко уремлан талешке-влакын лӱмшытым пуымо. С.Г.Чавайнлан, В.М.Васильевлан, И.С.Палантайлан, И.П.Петровлан, Н.Ф.Рыбаковлан, П.Г.Корниловлан, Йыван Кырлалан, Совет Ушемын, а ынде Российын Геройжо-шамычлан да молыланат шарныктыш-влакым ончыкташ лиеш. Ты кечын тыгак районлаштат кажныж деке вуйым саваш мийеныт. Калыкна таче марте кажныжын суапшылан таушта. Оршанке кундемыште Мамич Бердейлан шогалтыме памятник воктеке оньыжа Эдуард Александров йолташыже-влак дене лӱмын миен. Онаеҥ дене пырля сортам чӱктен пелештен, вуйым савеныт. Ты верым шотышто кучымышо Кугунур школын тунемшыже-влак оҥай программым ямдыленыт.

Куанен палемдыман, Талешке кече марий мер толкынын, кугыжаныш кучемын, тӱрлӧ организаций ден ведомствын чолга еҥже-влакым иктеш уша. Пырля погынен, кеч-могай сай сомылым ыштымашын лектышыжат эре куандарыше. Мутлан, тений марий классикна С.Г.Чавайнын памятникше воктене,  МарНИИЯЛИ директор Людмила Григорьеван темлымыж почеш чылан пырля тудын «Ото» почеламутшым лудыч да тидым поро йӱлаш пурташ пунчальыч.

Талешке кечым палемдыме радамыш вес мероприятийымат поро йӱлаш савыраш шонымаш шочын. Ты кечын индешымше микрорайонышто П.П.Глезденёв лӱмеш скверым официально почыныт. Кеч сквер эше кок ий ончычак «Оласе йырвелым йӧнаным ыштымаш» федерал проект дене келшышын ышталтын. А темленже тудлан лачшымак П.П.Глезденевын (21.04.1867 – 28.05.1923) лӱмжым пуаш «Марий Эл» газетын редакторжо Александр Абдулов. Сандене Талешке кечын тушто «Шарнымаш шагатым» эртарымылан редакцияк вуйын шоген, редакторнак тудым вӱден. Кугыжаныш кучемын, мер толкынын, тӱвыра аланын, ола адмнистрацийын еҥже, журналист-влак толыныт. Сеҥымашын ХХХ идалыкше лӱмеш тӱвыра полатын «Весела сем» фольклор ансамбльже кумылым нӧлтен, Марий Элын калык поэтше Геннадий Сабанцев шке почеламутшым лудын.  

Ты сквер тыгай сылне, чынжымак марий шӱлышан лийже манын, Мер Каҥашлан, оласе администрацийлан тауштыман. Воктеныжак черке улмат ты кумдыклан шнуй шӱлышым пурта. Пошкырт кундемын кугу шинчымашан марий эргыже  Павел Глезденев тале миссионер, священник, сотемдарче лийын. Таклан огыл тунемшыже-влак тудым Пагул ача маныныт, да шке псевдонимжыланат ты лӱмымак кучылтын. Православийлан эҥертен, марий калык верч тыршен, шинчымашым шарен, ятыр книгам лач марла савыктен. «Марла календарьын» ош тӱням ужмыжат, марий йылме дене лекше «Война увэр» икымше газетат – тудынак суапше. Биографийыштыже весат сералтын: 1907 ийыште «Вараксим муро»  почеламутым савыктен. Таҥастарашлан: Чавайн «Ото» почеламутшым 1905 ийыште возен, но савыкталтын  тудо «Йошкар кече» газетыште 1920 ийыште гына.  

Сквер чынжымак кумылым налше, чоным кандарыше. Федерал программе дене келшышын оланам тыге тӱзаташ, марий тӱсым пуаш лийме йӧным кучылташак тыршыман. Тидым мутым налше уна-влакат палемдышт. Теве кызыт, «Марий парк» проектым илышыш шыҥдараш манын, кокымшо этапшылан йӱклымаш кая, сандене тушко ушныманак. Марий-влаклан пырля чумыргаш эше ик сылне вер лийжак.

Марий талешке кечым палемдыме мероприятийлаште икмыняр гана йоҥгалте: «Кажне жапын шке талешкыже-влак улыт». Вес ой денат келшаш лиеш: «Таче кажныже шкаланже талешке. Тачысе неле саманым чытен лекташ йӧсӧ. Шке кумылын  Украиныш элнан чапшым аралаш кайыше пӧръеҥ-влакланат тыгай ошкылым ышташ куштылгыжак огыл.  Мобилизацийыш логалше-шамычланат, ача-аваштланат, лишыл еҥыштланат нуным вучаш  кӧрго вий кӱлеш. Идалыкат пеле наре шуйнышо пагытыште ятыр марий рвезе шке подвигше дене чап лӱмым сулен. Нуныланат верлаште шарнымаш оҥам почыныт. Чаманен каласыман, чап чап дене, шке долгыштым шуктышыла ӱмыр лугычын лийыт.

С.Носова

 М.Скобелевын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий