Тений 2 ноябрьыште Кугу Отечественный сарын геройжо, журналист, литературовед, кусарыше Михаил Степанович КАЛАШНИКОВЫН шочмыжлан 110 ий теме. Йошкар-Олаште илыше тукымжо гыч Любовь Михайловна ден Михаил пелашыже ты кече вашеш шижтарыме семын йыҥгыртышт: «Газетыш возаш кӱлеш ыле».
Йылмым, сылнымутым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш Марий институтын директоржын пашажым жаплан шуктышо Л.Григорьева тиде ойым сайлан шотлен темлыш:
– Институтын архивыштыже Михаил Степановичын личный делаже аралалтеш. Пеш кӱжгӱ папке. Тушто утларакше шке возымо статьяже-влак кият. Можыч, тидын негызеш материалда шочеш? Ме иститутын сайтышкыже искусствоведений шанчызына Мария Аркадьевна Ключеван статьяжым вераҥдена, «Морко мланде» газетышкат савыкташ ӱшандарышт, – каласыш Людмила Яковлевна.
Паша ышталтын. Папкыште улшо 523 листам пачаш-пачаш шымлен лекмек, теве тыгайрак материал шочо. Автор семын мый М.Калашниковын чумыр илыш-корныжым огыл, а МарНИИ-ште директорлан шогымо 1946-1951 ийлаште критик-литературовед семын, рецензийым возымо пашажым ончыкташ тыршышым. Ушештарем, чылажат – архивысе документ-влак негызеш.
Йоча пагыт
М.С.Калашников Морко район Тойметсола ялыште шочын. Анкетыштыже ача-аважын тӱҥ сомылжым «земледелие» манын ончыктен. Поэт Олык Ипай дене пырля ик ял гыч улыт, нуно пырля кушкыныт, ондак Кумыжъял тӱҥалтыш, варажым Арын кыдалаш школышто тунемыныт.
Школ деч вара марий рвезе Краснококшайскыш (Йошкар-Олаш) толын, Марий педагогический техникумыш тунемаш пурен. Тунеммыж годымак сылнымут да журналистикылан кумылаҥын, руш йылме гыч марлашке кусарыме пашашке шупшылалтын.
1928 ийыште техникумым тунем пытарен, умбакыже илыш корныжо тудым Ленинградыш наҥгаен.
Тунемме жап
1930 ийыште самырык Калашников Ленинградысе кугыжаныш университетын филологий факультетышкыже тунемаш пурен. Тудо ийынак филологий факультетым Историй да лингвистике институтыш савыреныт, тыге марий рвезе-студент институтын Восточный-Европейский отделенийжын Финн-угор циклышкыже логалын. Тылеч вара редакционно-издательский, а тудыжо петырналтмеке, литератур отделенийыш кусареныт. Ленинградысе историй, философий да лингвистике институтым тунем пытарыме нерген свидельствыжын копийже гыч сайын тунеммыже раш коеш.
– Тунемме годым институтысо «За пролетарские кадры» газетын редколлегийжын да культур-бытовой студент коммунын советшын членже лийынам. Производственно-технический практикым «Красный гвоздильщик» заводышто, прядильно-ткацкий фабрикыште, Володарский лӱмеш типографийыште эртенам. Ленинградысе печать пӧртын членже лийынам. СССР науко академийын калык-влакым шымлыше институтын (ИПИН) пролетар писатель да пашазе-влакын Ленинградысе ассоциацийыштышт шогенам, – воза автобиографий сынан справкыште.
Дипломым арален огыл, 1933 ийыште пытартыш 4-ше курс гыч МарНИИ-шке пашаш толын, госэкзаменым 1934 ий июнь-июльышто кучен, вузым экстерн дене пытарен. Специальностьшым литератор-журналист манын ончыктымо.
МарНИИ: 1933-1935 ийла
1933 ий 20 ноябрь гыч 1935 ий 5 февраль марте Михаил Калашников Марий шымлыше институтышто литературоведений дене изирак научный сотрудниклан ышташ тӱҥалын. Йылме, литератур да искусство секторым вуйлатен. Возен кодымыж почеш, тудым институт гыч тунамсе директор В.Мухин луктын колтен, тидын нерген архивысе документыште серымым рушла ончыктена: «Этот враг народа в своем приказе №20 от 5 февраля 1935 г писал: «Младшего научного сотрудника КАЛАШНИКОВА М.С. исключить из состава научных сотрудников Института. Основание: личное его заявление (словесное) о нежелании работать в Институте; отказ вести работу по плану, предложенному дирекцией Института».
В.А.Мухин-Сави тунам 47 ияш, а М.Калашников улыжат 23 ияш лийыныт. Кок морко марийым вашла тавадаҥ шогалаш, икте-весыштым титаклаш мо амалым ыштен? Кызыт чынжым нигӧат каласен ок керт, очыни. Самырык Калашников вашпижмашын амалжылан тӱрлӧ савыктышыште лекше кум статьяжым ончыкта. «О некоторых моментах культурного и языкового строительства мариев и борьба на два фронта» (1934 ий апрельыште эртаралтше научный йылме конференцийыште тудын ойлымыжым тӧрлатыме стенограмме) статьяжым МарНИИ-н лукмо журналышке пуртымо огыл, а МарОблОНО-н «За пролетарскую культуру» журналын 1935 ийысе 3-4-ше номерлаштыже савыктыме. «Критическая статья о политически вредной деятельности бывшего директора МарНИИ» манме статьяже 1936 ий 17 августысо «Марийская правда» газетыште печатлалтын. Кумшо статья – «Необходима коренная перестройка работы Марийской писательской организации» – «МАО» журналыште (1936 ий, 7-8-ше номерла) лектын.
Ала-мо шот дене 1946 ий 1 декабрьыште автор возалтен: «Чынжым гын, нине статья-влак кызыт тоштемыныт, но тунам нунын значенийышт кугу лийын». Паша гыч луктын колтымек, 1935 ий 19 март гыч 1935 ий 20 сентябрь марте Михаил Калашников Маргосиздатыште литератур секторын редакторжылан ыштен.
1937-ше ий
В.Мухин-Савим арестоватлыме деч вара Михаил Калашниковым уэш МарНИИ-шке, ончычсо паша верышкыжак, кусареныт. Йылме, литератур да искусство секцийым вуйлатышыжла совет писатель-влакын Марий ушем правленийыштым вуйлатен (1936 ий октябрь – 1937 ий август).
«1937 ий август тӱҥалтыште калык тушман-влак В.Петухов, Н.Тишин, Я.Ялкаев (нуно чыланат репрессироватлыме улыт), клеветник-влак П.Егоров, И.Деревяшкин да молат мыйын ӱмбак кержалтыныт. Писатель-влакын кум арня шуйнышо «погромышт» деч вара нуно мыйым кораҥдышаш верч шогальыч, вара МарНИИ директор М.Пайбердин паша гыч луктын колтыш», – воза М.С.Калашников.
Тиде ийынак сентябрьыште М.Калашников Москвашке кок письмам колтен шуктен: иктыжым – «Правда» газетыш, весыжым – ВКП (б) ЦК-ш. Но, тудын мутшо почеш, тушеч тергаш толын шуктен огытылат, 20 сентябрьыште Марий АССР НКВД пашаеҥ-влак Нарком вуйлатыше Карачаровын вуйлатымыж почеш поген наҥгаеныт. Тергымаш да суд деч посна Коми АССР Устьнем селаш, НКВД-ын Локчимлагыш колтеныт. Тушто кок ий утла, 1939 ий 14 ноябрь марте, шинчен.
Марий интеллигенций кокла гыч лач ик еҥ, кӧм ГУЛАГ гыч утареныт, Калашников лийын манын возымо ятыр савыктышыште вашлиялтеш.
Лагерь гыч пӧртылмекше, кӱчык жап «Марийская правда» газетыште культур да быт отдел вуйлатышылан ыштен, 1940 ий августышто уэш МарНИИСК-ш (МарНИИ социалистической культуры маналтын) пашаш пурен, но Кугу Отечественный сар тӱҥалмек, Марий АССР Калык Комиссар-влакын советыштын постановленийже почеш институтым петыреныт. М.С.Калашниковым 1941 ий 28 сентябрьыште лукмо 38-ше номеран приказ почеш МАССР Верховный Совет Президиумыш протоколистлан, кусарышылан да редакторлан пашаш налыныт.
Мом возен?
Автор семын сылнымутан произведенийым возенжат огыл манаш лиеш. Тидын шотышто ик учёный-литературовед эсогыл «Калашниковын творчествыштыже нимом шымлаш, нимо возымыжат уке» манын каласен. Чынжымак, «Писатели Марий Эл» справочникын пытартыш изданийыштыже «Три советских богатыря: цикл из фронтовой публицистики» (Йошкар-Ола, 1958) ик книгажымак веле палемдыме. 1941 ийыште лекше «Ме сеҥена!» книгажым ала-молан ончыктымо огыл. А вет справкыште возен кодымылан ӱшанаш гын, ты книган чумыр гонораржым, эше облигацийым да вургемым ешарен, Михаил Калашников 10 тӱжем теҥге наре оксам элым аралыме фондыш колтен.
Сар деч ончыч могай творческий пашам шуктен? Ты йодышлан вашештыме семын М.Калашников рушла произведений-влакым марлашке кусарымым ончыкта: И.Стрельников дене пырля А.Пушкинын «Повести Белкина», «Барышня-крестьянка», «Станционный смотритель» (1940), В.Короленкон «Сон Макара» (1935), П.Замойский «Барская плетёнка» (1930), Н.Олейников «Танки и санки» (1930) повесть-влакым, Н.Горькийын «Детство» (1940), Н.Островскийын «Как закалялась сталь» (1937) кок книган тӱҥалтышыштым марлаҥден. Руш драматург, кум Сталинский премийын лауреатше Н.Виртан «Земля» пьесыже почеш кусарыме спектакль 1941 ийыште Маргостеатрын сценыштыже шындалтын, а «Отважный трус (автор-влак И. Шток ден И.Смолян) пьесым 1935 ийыште театрын сценыштыже И.С.Палантай лӱмеш Марий искусство техникумын выпускникше-влак модын ончыктеныт.
Сар корно
Кугу Отечественный сар корныж нерген М.С.Калашников пеш радамлын возен коден. Тиде посна, тачысе кечын чоным эшеат чот вургыжтарыше теме, вет Михаил Степанович 1-ше Украин фронтын 13-шо армийыштыже кредалын. Тидын нерген тенийысе лӱмгече вашеш «Моркинская земля» газетыште кугу материал лектын.
Журналист пашаже нерген ойлымо годым палемден кодыман: морко мланде гыч лекше землякна фронтын «За честь Родины», дивизийын «За Родину» газетлашке статья-влакым серен шоген, Львовский военный округысо «За Советскую Отчизну» газетын собкоржо лийын. 1944-1945 ийлаште «За Родину» газетыште 80 наре статьяже савыкталтын. Икманаш, бой коклаште марий салтакын штыкшым пера вашталтен.
МарНИИ директор
Марий АССР Министр-влак Советын 1946 ий 9 сентябрьыште лукмо 740-ше №-ан постановленийже почеш Михаил Степанович Калашниковым Йылмым, литературым да искусствым научно-шымлыше институтын директоржылан шогалтеныт. Ончылмутышто каласыме дек пӧртылын, эше ик гана ушештарем: статьяште М.Калашниковын вуйлатыме пашажым огыл, а тӱҥ шотышто сылнымут да публицистке дене кылдалтше йыжыҥлажым почын пуаш тыршена.
Ты пагытыште Михаил Степанович ятыр марий писательын произведенийлаштым лончылен, южо рецензийже 20-30 лаштыкышкат шуэш. Тудо Н.С. Лекайнын «Кугу сарын тулыштыжо» романжылан, Анатолий Березинын «Илыш ӱжеш» пьесыжлан, Дим.Орайын «Онар калык» ойырен налме произведений-влак сборникшылан рецензийым, С.Николаевын «Лейтенант Огнев» пьесыжлан, С.Вишневскийын «Луаткече» ойлымаш сборникшылан критический замечаний-влакым возен. «Творческий путь поэта. – О М.Казакове», «Маяковский на марийском языке» статья-влак газетлаште лектыныт. М.Калашниковын личный делаштыже аралалтше пашаже-влакым тӱткын, шымлен лудмо годым тудын тале, принципальный критик улмыжо раш коеш.
Макс Майнын балладыже
М.Калашниковын серымыж гыч:
Макс Майн «Пиалан тул» сборникышкыже 45 почеламутым, 120 строкан «Йошкар знамя нерген балладым», руш муро-влакым марлашке кусарен пуртен. Нине перевод-влакым рецензироватлаш ом тӱҥал. Кусарыме муро оригинал семын йоҥгыжо манын, редактор-поэт дене пеш шуко пашам ыштыман. Тӧрлатыде, сборникыш пурташ ок лий.
«Йошкар знамя нерген баллада» – пеш оҥай да содержанийже дене поян, тургыжланаш таратыше произведений. Но авторын кӱчык жапыште писын возымыжо шижалтеш. Ятыр логический, стилевой да моло ситыдымаш-влак койыт, лудшылан тиде ок келше, шонем. Балладым авторлан шкаланже тӱҥ гычак тӧрлаш кӱлеш. Тылеч посна, поэт знамя нерген огыл, а флаг нерген воза, вет знамям пӧрт вуйыш луктын огыт сакалте.
Ик энский олан пӧрт ӱмбалне лойген,
Йошкар Знамя йылгыж шарлалтын кечен.
Нине кок строкаште «энский» мутым вашталтыман. Раз «олан», тугеже пӧртШӦ лийшаш – падеж согласований уке. Икымше строкаште «лойген» манын возымо, а вес корнышто «йылгыж шарлалын» манмыже начарын шокта.
Садлан ола калык ЙӰД (?) кече эре
Шинча СЕМЫН (?) Знамям чотак эскерен
Ласкан малаш возын ты Знамям ОНЧЕН.
Поэт флагым йӱдым волгалтарыме нерген ончылно возен огыл, тугеже еҥ-влак йӱдым тудым кузе ужын кертыныт? Малаш вочмекышт, мирный жапыште флагым шинчасортала «чотак эскераш» кӱлеш мо? Тыште автор мут-влакым варкален пытарен.
3-шо ужашыште возымо:
Ужеш: Йошкар Знамя мардеж ден модеш.
КУАН дене тудо ончЕН КЕНЕТА
Ӱжал адъютантшым ТУДЛАНЖЕ кӱшта:
– Тышеч тиде Знамям волтен кызытак,
Берлинышке, штабыш шиштарышт вигак!
Тушманым, немыч офицерым, молан тыгай окмакым ончыкташ, флагым ужмекыже, тудо Берлинышкат увертараш ямде. Тыште поэтлан мом каласаш шонымыжым утларак ӱшандарышын почын пуыман. Йылме шотышто: онЧЕН (эртыше жап) гын – тугеже КЕНЕТА мут (шушаш жап гыч кызытсе жапыш куснымашым ончыкта, мутлан кенета ончале) келшен ок тол. «ТУДЛАНЖЕ» мут йӧршынат уто.
6-шо ужашыште мемнан-шамыч толын лектыт да лӱйкалаш тӱҥалыт. Тугеже шоныдымын-вучыдымын толмыштым утларак кумдан ончыктыман ыле, вет умбакыже поэт воза:
Ужеш офицер: немец-шамыч чакнен
ЧОТ КУРЖЫТ КЫЛТАЛА ЙӦРЛАЛТ урем ден
Тыште кокымшо строка келшен толдымо: «Куржыт кылтала?» але «Кылтала йӧралтыт?» – тугеже куржын огыт керт.
Идей шотышто тиде произведений пеш сай, но поэт тудым уэш тӧрлышаш, содержанийжым келгемдышаш, утларак сылнымут дек лишемдышаш, йылме арулыкым эскерышаш. Мо оҥайже, материалым ямдылыме годым интернетыште «пургедшыла» Макс Майнын тиде балладыжым (Борис Ковынёв кусарен) «Проза. РУ» лаштыкыште муын луктым.
Молан тидым тыге тичмашнек ончыктем? Мемнан марий сылнымутыштына пытартыш жапыште теве тыгай рецензирований, редактирований йӧршын йомыныт, критикыже нерген ойлыманат огыл. Акым пуымо годым утларакше моктыммутым ойлена. М.Калашниковын шымле ий утла ончыч ыштыме пашаже тачысе кечыланат пример семын лийын кодеш. Кӱктен шуктыдымо у книгам лудшо ончык луктын пыштыме деч ончыч редактор автор дене теве кузе пашам ыштышаш!
Мосолов дене кыл
Икымше марий академик, Всесоюзный ялозанлык науко академийын вице-президентше Василий Мосоловлан 60 ий темме лӱмеш М.С.Калашниковын ямдылыме «Депутат, академик, лауреат Сталинской премии» статьяжым «Марийская правда» газет рушла (1947 ий 12 ноябрьысе 223-шо №), «Марий коммуна» газет марла (1948 ий 29 майысе 106-шо №) печатленыт. Тиде статья кок марий коклаште келшымаш кылым шочыктен. «Дорогой Михаил Степанович! Большое спасибо за статью. Очень доволен Вашим письмом. От всей души желаю вам быть здоровым, счастливым и иметь большие успехи как в личной жизни, так и по службе», – лудына архивыште аралалтше серышыште.
Марий академикым чапландарыме шонымаш дене лӱмгече статьям М.Калашников «Социалистическое земледелие» да «Советская агрономия» журналлашке колтен. Тидын нерген журнал редакцийла гыч вашмут семын толшо серышла гоч умылаш лиеш. В.Мосоловын Москва гыч колтымо вес серышыштыже возымо: «Дорогой Михаил Степанович! Сообщаю, что твоя статья в «Советской агрономии будет помещена в 10 номере. Мне ее приносили на визу. И я сделал кое-какие очень небольшие поправки. Что касается юбилея, то его наша академия готовит, но хотят его приурочить к награждению к которому представлен. 9 сентября 1948 г.»
Тылеч посна М.Калашниковын «Наш земляк» статьяже «Молодость» альманахыште савыкталтын, «Родня речь»/для чтения в 4 классе начальной школе» книгашке «Академик Мосолов» вуймут дене кӱчыкемден пуртымо.
1951 ий 18 июльышто В.Мосоловын пелашыжын колтымо серыш: «Уважаемый Михаил Степанович! Благодарю вас за ваше письмо. Было очень приятно узнать о ваших намерениях выпустить сборник, посвященный жизни и трудам покойного мужа. Это будет лучшая благодарность ему со стороны тех людей, которые относились к нему искренне хорошо и признавали ценность и значение его работы.
Согласно вашей просьбе посылаю список трудов Василия Петровича за последние годы и прилагаю его карточку. Хотя она и небольшая, но зато это его последний снимок. Шлю Вам привет и лучшие пожелания.
М.С.Мосолова
Р.S: Клаяняйтесь от меня Вашей семье
Статья почеш статья
Самырык М.Калашников сар деч ончычынак «Марийская поэзия» шымлыме пашам тӱҥалмыж нерген ушештарен коден. Но шке мутшо почеш «марий поэзийын шочмыж гыч 30-шо идалык марте гына лончылен шуктен». Вара сар тӱҥалын. Тиде темымак шуйымо шонымаш дене, векат, 1947 ийлан палемдыме индивидуальный паша планышкыже «Влияние русской литературы на развитие марийской литературы» теме дене пашам ышташ палемден. Но идалык мучашысе отчётышто воза: «Шымлыме пашамым тӱҥалынам веле, жап пеш шыгыр, сандене темем 1948 ийыш кусна».
Архивысе оригинал-влакым пургед шинчышыла марий поэзий нерген шымлыме нимогай статьят шинчаш ыш перне, тугеже научно-шымлыме пашажым ямдылен шуктен огыл манын шоныман, очыни. Вара семын театр йодышыш куснымыжо шижалтеш, Маргостеатрын историйже, пашаже-влак нерген шымлыме шотан статья-влакым луктеден.
Тыге 1936 ийыште «Марийский театр»//15 лет социалистического строительства МАО» пашаже «Советский театр» журналыште, 1949 ийыште «М.Шкетан лӱмеш Марий Государственный драматический театрын 30 ий жапысе творческий корныжо» кугу статьяже «Марий альманахыште» савыкталтыныт.
1948 ийыште М.Калашников МарГизын лукмо «Наши герои» книган «Марийский народ в Великой Отечественной войне» вуймутан предисловийым возен. Тышкак Совет Ушем Герой Н.П.Павлов нерген очеркше пурен.
М.С.Калашников 1942 ий гыч ВКП (б) член лийын. МарНИИ директорлан ыштыме жапыште Марий обком редколлегийын еҥже семын тудо тудо И.В.Сталинын биографийжым, «Коммунист партийын манифестшым», «ВКП (б) историйын краткий курсшо» брошюрылам, МАССР Верховный Советын депутатыш кандидлан темлыме 10 еҥын билорафийыжым марлашке кусарымым редактироватлен. Тиде, мутат уке, кугу паша!
ВКП(б) Марий обком бюрон пунчалже почеш 1951 ий 2 августышто М.С.Калашниковым директор должность гыч кораҥдыме.
Лидия СЕМЕНОВА