«Поро кугу юмо! Кожлашко пикш йонгежом ӱшталын лэкменгы, казанга рыбыжет уло, казанга губар шурмангшет уло, казанга луйет, казанга мерангет уло, казанга йӧсет уло, и чыла моло турлю казанга кайкетшамыч уло; ындо тудо чыла турлю-турлю кайк перкем, поро кугу юмо, мэланна ваш кондо, чыла турлю кайк перко гычен мэмнам ймбыртэкто!»
Тиде акрет марий кумалтыш мутым Гавриил Яковлев 1887 ийыште савыкталтше «Религиозные обряды черемис» книгаштыже серен коден. Кузе возымо тугак, савыктышна. А туштыжо шурмаҥше нерген ушештарымаш уло. Молан ты янлыкым шарналтышна: марий кечышот почеш, а тудо Зороастрий календарьлан негызлалтын (такшым тудо чыла тӱрлӧ гороскоплан негыз семын шотлалтеш), У ий Шурмаҥшын (рысьын) идалыкше лиеш.
Марий кечышот 32 ий гыч шога. 24-ше ийже 1929, 1961, 1993 ийлаште лийын. Вес идалыкыштат лач Шурмаҥше оза лиеш, илышнам виктараш тӱҥалеш. Тиде ир янлык пӱсӧ ушан, тӱткылыкшӧ, эскерен, шижын моштымыж, эн чот эрыкым, шонымо семын илаш йӧратымыж дене ойыртемалтеш. Туткарыш логалаш огыл манын, сайын ямдылалтын гына, кочкышлан келшен толшо чонан ӱмбаке кержалтеш. Чыла тиде койыш еҥ-шамычланат тений шонымашкышт шуаш полшен кертеш. Вийышт чылалан ситыше лиеш, ӱшандарат астролог-влак.
Идалык тергымаш, шылтыме событий-влакым вучыдымын илышыш пуртымо, шинча «почылтмо», шолып пашам тӱжваке лукмо дене кылдалтын, а эн удаже – йӱын лӱшкымаш озалана, кугу эҥгек лийын кертеш. Тиде ийын шуко событийже уло тӱня дене кылдалтше лийыт. Лач ты пагытыште тӱня уэмдалт вашталтеш, маныт астролог-влак.
Шурмаҥшын идалыкше кузе эрташ тӱҥалын кертме нерген тӱҥ онаеҥа Александр Таныгин дене мутым вашталтенна:
– У ий мокмыран, уш-акылым йомдарыше айдеме гай лиеш. Шонен муашат огеш лий, но кӱлдымаш паша илышын кажне йыжыҥыштыже шижалташ тӱҥалеш. Туге гынат шке жапыштыже Шурмаҥше идалыкыште Дмитрий Менделеев, Альфред Нобель гай уло тӱнялан чапланыше еҥ-влак шочыныт. Менделеевын таблицыжымат шарналташ лиеш. Эсогыл аракам кузе ышташ лийме нерген ойлен коден. Альфред Нобель пудештарыше веществам шонен луктын. Мо оҥайже, лач тидлан налме окса кӱшеш тудо тыныслык Премийым палемден.
Идалык пеш шуко кычалтылмаш дене ойыртемалташ тӱҥалеш. Шарналташ 1961 ийым. Юрий Гагаринын сандалыкыш чоҥештымыж нерген увер, Хрущевын ООН-ысо трибуным ботинкыж дене перкалымыже шарналтеш. Сталин ӱмбаке толашымыжымат мондыман огыл. А 1993 ийыште элыштына коммунист-влак ваштареш виктаралтше политикымат ончыктыман. Ельцин вуйлатыме жапыште мыняр пӱртӱс поянлыкнам йӱмӧ-кочмо годым посна еҥ-влакын кидыш ужатен колтеныт.
Ты идалыкыште событий-влак шурмаҥшын койышыж гаяк пеш вашке икте-весым труыкышто вашталтен кертыт. Оксат шулдешт, шӱвыроҥ гай пудешт кертеш. Мут толмашеш, 1929 ийыште ший окса вашталтын. Тылетла тудо пӧртылын огыл, вийже пытен.
Айста янлыкын койышыжым ончалына. Тиде – мотор пунан, кугу ир пырыс, почшо мутык, йол копаже лопка, поснак ончылсыжо виян. Йыргешке кугу пӱсӧ шинчаж дене эре эскера, умша йыр – ӧрш. Кок пылышыштыжат антенне гай кӱшко виктаралтше ӧрш уло. Азу пӱян орпӱйжӧ дене мераҥын, кайывусын шӱйыштым иканаште пӱчкеш. Иканаште шуко чонаным локтыл кертеш. Мый шкежат бинокль дене шурмаҥшым икмыняр гана ужынам. Тумна гаяк пушеҥге але кӱкшака ӱмбач кӱтен кия. Сандене тиде ий кучем велым порядкым, пеҥгыдылыкым эскерыме шотышто ойыртемалташ тӱҥалеш.
Шурмаҥше шкаланже кочкышымат, кужу жап кӱтен каен, трук руалта. Мераҥым, кӱдырым, сузым музым, шоҥшым, енот пийым, тӱрлӧ колям кочкеш. Пире, маска тудлан оза огытыл.
Сай палымем, пагалыме онаеҥ, кужу жап У Торъял районысо Шура велне лесниклан ыштыше Иван Никитьевич Ягодаровын каласкалымыжым шарналтынем. Чодыраште просеке дене ошкылшыжла, ӱмбакыже шурмаҥше тӧрштен. Нимом ыштен огыл, йӧрыктен веле. Чодыра орол вес корныш каяш тӧчен ончен, но янлык корным эре петырен, ваштарешыже шогалын. Ончем, манеш, ӧрдыжтырак игыже капканыш логалын улмаш. Шуко шоныде, лесник тудым капкан гыч лукташ пижын. А тиде жапыште ава шурмаҥшет ӧрдыж гыч эскерен. Игым утарымеке, лесник шке корныж дене каен. Шошым тиде сӱрет лийме верыште тудо угыч лийын. Мо шонеда, тудын корныштыжо рат дене вич кӱдыр киен. Саде шурмаҥшет тыге поро айдемылан тауштен улмаш.
Альфред Бремын янлык-влак нерген книгаштыже возымо почеш, игым шурмаҥше ава гына онча. Ачаже игыжым эсогыл кочкынат кертеш.
Шурмаҥшын идалыкше 22 мартыште гына тӱҥалеш. Ты кече марте Йӱксын идалыкше шуйна. Тудым виктарыше Йӱксӧ тотем март марте эше чылажат вашталтен кертеш. Еҥ, калык-влакым тыныслын илаш тӱҥалаш савырен, умылыдымашлан мучашым пыштен кертеш. 22 март марте кумага дене пенгыдемдалтше тыныс илыш толы нок шу гын, тунам кӱлдымаш ойпидышат шочын кертеш. Неле ийгот лийшаш.
«Шурмаҥше» мут мари ой-шомаклан келшен толеш. Тыйын иктаж-мом пален налыт гын, киш-шур гай пижыт, уло ӱнаретым, погетым пудий гай шупшын да маҥгаш луктын кертыт. Сандене тиде ийын шкем шекланашак кӱлеш, ешарыш мучашлан Александр Иванович.
Кок гана ужын…
Ятыр ий ир пӱртӱс илышым шымлыше, «Кугу Какшан» заповедникын тӱҥ шанче пашаеҥже Геннадий Богданов дечын шурмаҥшым ужын але укем йодде шым керт. «Ты янлыкым кок гана веле ужынам. Ик ганаже – телым. Йӱдым чодыраште ошкылшыла шижынам. Иктаж 100 метр ӧрдыжтӧ мыйын почеш иктаж ик меҥге наре каен. А теве шукерте огыл заповедникын кечывалвел тӱрыштыжӧ кышаштым эскеренам: ик ава да кок але кум игышт лийыныт. Аваже мераҥым кучаш туныктен. Мераҥ кышаже пеш кужу ыле. Иктаж кок метрым тӧрштен кудалын».
Шотыш налаш уто огыл
Астролог-влакын палемдымышт почеш, шурмаҥшын ваштареш тотемжылан коля шотлалтеш. Тудо кычалтылше, лӱдыкшӧ, шолышташ, весын кӱшеш илен лекташ йӧратыше, маныт. Сандене эскералтса, лач тыгай еҥ-влак тендан ласка илышлан мешаяш тӱҥалыт.
Свелана Носова ямдылен.
Нейросеть полшымо дене ыштыме фото.
