«Шонет гын, ялыштат илаш лиеш», — манеш Оршанке район Шулко ял администраций вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо Е.Гусева.
Кызыт тӱҥ сомыл – корным лум деч эрыкташ
Елена Александровна ончычшо Отар ялысе школышто икшыве-влакым туныктен. Школым петырымек, оралтыжым тӱвыра пӧртыш савыреныт. 2009 ий гыч ял администрацийыште тырша.
– Ял шотан илемна кумдык шот дене пеш кугу, коло индеш ял ден селам ушен шога, – каласкала Е.Гусева. – Мемнан деке ты кундемысе эше ныл администрацийым ушышт. Тыге лектын шогышо йодыш-влакым рашемдаш куштылгак огыл, чылажымат ужын, вашмутым пуэн шуктыман. Кызыт ик эн тӱҥ пашана – яллашке корным лум деч эрыкташ. Ты пашалан мыланна тений нылшӱдӧ тӱжем теҥгем ойыреныт. Предприниматель-влак Вячеслав Лебедев ден Денис Насибуллин, тыгак корно озанлык предприятий дене контрактым ыштенна. Нунылан тау, ӱшаннам сайын шуктат. Мутлан, Тумеръялыште ик еҥ веле ила гынат, Соланъер гыч тушко шумеш корным эреак эрыктена, роскотым огына ончо. Мемнан дене Кашнур, Гришунята яллаште илыше уке, а Руш Кугланур, Александровка яллаште кеҥежым гына дачник-влак «ылыжыт».
Ял калык ий еда шагалем толеш. Тыште официальный данный почеш кодшо ийын 2203 еҥ шотлалтын гын, идалык ончыч витле шымытлан шукырак лийын. (Такшым ял администрацийын пуымо уверже почеш тыште кызыт 2479 еҥ шотлалтеш. Пропискышт ялыште, но пашам ӧрдыжтӧ ыштат, тыгай-влакым тӱшка чотыш пуртымо огыл).
Ялеш самырык-влак пеш шагалын илаш кодыт. Кызыт Шулко кыдалаш школышто 110 икшыве тунемеш, Лужбеляк тӱҥ школышто – 59 йоча. Эше садикыш коштшо-шамыч улыт. Школлаште тунемше-влак ий еда шагалемыт. Тунем пытарыше ӱдыр ден рвезе-влак умбакыже тунемаш каят да мӧҥгешыже огыт пӧртыл. Шочмо кундем шкеж деке ок кумылаҥде.
Паша вер уке – вольыкым ашне
Таче ялыште ик эн тӱҥ нелылык – паша вер шагал. Тидыжак ял ден села-влаклан вияҥаш, кумдаҥаш кугу чаракым ышта. Тыште лачак Чиркиште гына кок ий ончыч пӱртӱс газ дене пайдаланаш тӱҥальыч, а моло вере кызытат пум олтен ырыктат. Ойлат, 2025 ийыште Шулко могырышкат пучым шупшаш тӱҥалыт. Кеч ты кундемысе чыла кугу ялыште кооперативым ыштеныт.
– Пӱртӱс газ лиеш гын, ала иктаж промышленный предприятият почылтеш ыле, – ойла Е.Гусева.
Чиркиште газ уло да тыште Йошкар-Ола агрохолдинг сӧсна ашныме комплексым чоҥаш тӱҥалшаш. Такшым Шулкышто «Родина» колхоз пашам ышта, республикысе ончыл озанлык-влак радамыш лишемын. Тидын деч посна «Оршанке сельхозпром» ООО-н Нужавлакыште да Кугу Кугланурышто отделенийже-влак улыт, тушто пырчым ончен куштат, ушкалым ашнат. Тыште верысе калык тырша. Отар ден Чирки ялла гыч Каракшаште верланыше «Акашевский» сурткайык фабрикын чыве ашныме комплексышкыже пашашке коштыт. Но паша вер садак пеш шагал. Тидым шотыш налын, шукын шке вӱташте вольыкым ашнен илаш тыршат.
Паша вер шагал гынат, теве ял администрацийыште чыланат лишыл да тора ялла гыч (Аппаково, Нужавлак, Чирки, Отар) тыршат. Е.Гусеван мутшо почеш, эсогыл кӱвар мушшым Шулкышто муаш ок лий. Водительышт, мутлан, Кучко гыч (Оршанке лишне верланен) тышке коштеш. Администраций вуйлатыше лияшат йодмашым возышо уке.
– Такшым мемнан кундемыштат вольыкым ашныше-влак шагалемыт, – каласкала Елена Александровна. – Поселенийна мучко тӱкан шолдыра вольык идалык тӱҥалтышлан чылаже 277 вуй шотлалтын, тышеч ушкал – 89. Поснак шуко Лужбеляк велне ашнат. Тыште шке вӱташте 149 вуй тӱкан шолдыра вольык шога, ушкал – 52 вуй. Мемнан дене калык деч уто шӧрым огыт пого, ушкалым ашныше-влак чыла шӧрым яллаштак ужалат, тыгак Оршанкыш, Йошкар-Олашке шке машинашт дене шупшыктат. Мутлан, Яндыган ял гыч Татьяна Королева икмыняр ушкалым, ӱшкыжым, шорыкым, тыгак кроликым, чывым, лудым, комбым, кӱркам ашна. Кок пачашан чапле пӧртым нӧлта. Изи Кугланур ял гыч фермер Валерий Камаевын вӱташтыже ятыр вуй тӱкан шолдыра вольык шога.
Кугыжаныш полышлан эҥертен
Ял илышым саемдаш кугыжаныш программе-влак полшат. Тудлан тыштат эҥертат. Мутлан, Кугэҥерыште корным ыштыме, шӱгарлам тӱзатыме, Чиркиште тыгак корным ачалыме. Ятыр ялыште энергийым аныклыше светильник-влакым сакалыме. Корным ачалаш лӱмын ойырымо окса дене Отарыште тыгыде кӱм шарыме. Чирки ден Нужавлак яллаште йоча-влаклан модашышт келыштарыме кумдыкыш вераҥдышаш оборудованийым налын пыштыме, шошо шумеке, нуным шындылаш тӱҥалыт. Чиркиште ончычсо школ олмышто ял калык каныме верым тӱзаташ кутырен келшен. Ты ялыштак тений эше корным ышташ тӱҥалшаш улыт.
«Ял кундемым комплексно вияҥдымаш» целевой программе дене кодшо ийын яллаште коло куд павильоным чоҥеныт, тушко контейнер-влакым шындылыныт. Тидыже ял калыклан шӱкым айда-лийже кышкыме койыш деч кораҥаш полшышаш. Нужавлакыште контейнер-влакым шукертак вераҥденыт улмаш, нуно тоштемыныт. Ынде уым шындаш проектым ямдылат.
Ялвуй – ӱшанле полышкалыше
Ты кундемыште старосто-влак чолга улмышт дене ойыртемалтыт. Нуно администрацийлан кеч-могай тӱшка пашам ворандарен колташ чот полшат. Теве Отар ялын старостыжо Л.Соловьева кеч сулен налме канышыште, ял калыкым тӱшка пашалан кумылаҥден мошта. Шӱгарла деке корным ачаленыт, тыгак Аппаковышто сай пӱям ыштеныт. Тидлан ял калык шкежак оксам поген, чоҥышашлык материалым налын, еҥ-влак шке машинашт дене мо кӱлешым шупшыктеныт. Ончычсо ферме олмо, тыгак еҥ-влак шке мӧҥгышт гыч тошто кермычым конденыт. Чиркиште старосто Н.Королеван тыршымыжым палемдыман. Тыштат шуко паша ышталтеш.
Мланде – поянлык
Шке жапыштыже ял калык ик гектар марте кумдык пасум шке озанлыкым вияҥдаш кумылын нале. Тӱҥалтыш жапыште, чынак, тыгай мланде сай эҥертыш лие. Илен-толын, вольык шагалеммылан кӧра шукыштлан тудо кӱлдымыш лекте. Ынде тыгай кумдыкышто ятыр вере самырык чодыра гына кушкеш.
Ты кундемыште коло куд еҥ шке пай мландыжым собственностьыш возыктен. Теве Кугэҥер гыч В.Алметьев, В.Лебедев лач тыге ыштеныт. Шкеныштын, пелашыштын, ача-аваштын пайыштымат тышкак ушеныт. Тыге пасуштышт шурным, шукияш шудым ончен куштат. Кӧ гын тыгай мландыш пареҥгым шында.
В.Смоленцев
Авторын фотожо
