Россий Федераций тӱвыран сулло пашаеҥже, композитор Эллина Анатольевна Архипова 1960 ий 5 мартыште Марий АССР Медведево район Кугу Шаплак ялыште шочын. 1968 ий гыч музыкально-художественный школ-интернатыште (Йошкар-Ола) фортепиано классыште тунемын. 1975—1979 ийлаште Озаҥысе кугыжаныш консерваторий пеленысе кыдалаш сем школын фортепиано пӧлкаштыже шинчымашым поген. 1985 ийыште фортепиано факультетым, 1987 ийыште композитор факультетым (профессор А. Б. Лупповын классшым) тунем лектын.
1989 ий гыч Уста йоча-влаклан 1-ше номеран калыкле президент сымыктыш школышто (кызыт — Калыкле сымыктыш гимназий) туныкта да концертмейстерлан ышта.
Галина Шкалина,
культурологий доктор
— Руш калыкын Александра Пахмутова уло гын, татар-влак София Губайдулинам шочыктеныт гын, мемнан Ош Кугу Юмына мландымбаке Эллина Архиповам колтен!
Лач тыге таче ойлымо шуэш кумдан чапланыше марий ӱдырамаш-композитор Эллина Анатольевна Архипова нерген чапле лӱмгече кышкарыштыже. Тудо — Россий композитор-влак ушемын йыжъеҥже, Йыван Кырла лӱмеш театр премийын лауреатше, Кугыжаныш премийын лауреатше, Марий Эл сулло сымыктышын сулло пашаеҥже.
Шке манмыжла, кок «л» буква дене чын возалтше «Эллина» лӱм пушкыдын, но тыгодым кыртменак пашам ыштыше айдемынла йоҥга. Лач тыгаяк улеш тудо шкежат — тӱрлӧ жанр дене кыртменак возымо академический музыкыж дене пӱтынь тӱням палдара. Жанр нерген ойлаш гын, чапланыше марий ӱдырамаш-композитор «Алдиар» ден «Кӱдыратле Чумбылат» опер-влакын, «Пампалче» балетын, «Марий мландылан моктеммуро» ораторийын, увертюр-влакын, фортепиано ден оркестрлан концертын, вокальный поэме-влакын, шуко тӱрлӧ семӱзгарлан да айдеме йӱклан возымо произведений-влакын авторжо улеш. Эллина Архипован усталык сем тӱняже Омар Хайям, Эдит Сёдергран, Сергей Есенин, Валентин Колумб, Олык Ипай, Герман Пирогов, Валентина Изилянова, Илья Караев да тулеч моло палыме мутмастар-влакын лӱмышт денат кылдалтын. Нунын коклаште «Югорно» эпосын авторжо Анатолий Спиридоновым посна палемдыман.
ХХI курым тӱҥалтышыште марий сымыктыш тӱням шке волгыдо куатше дене чапландарыше эпос композитор Эллина Архипован чонышкыжо у оперылан негызым пыштен. Тыге марий калыкын эн пагалыме, эн жаплыме Чумбылат Онжылан пӧлеклалтше эпик сынан, мистерий шӱлышан «Кӱдыратле Чумбылат» опер возалтын. Композитор тудым Марий автономийын 100 ийжылан пӧлеклен.
«Кӱдыратле Чумбылат» мистерий возалтме ийлаште ме Эллина Анатольевна дене шуко мутланенна. Ойленна Чумбылат пагыт, марий муро, ойпого нерген… Утларакшым тиде кеҥеж пагытлаште лийын. Шукынжо ты сылне жапыште уш, чон, кап дене канат, ер, эҥер але теҥызыште йӱштылын юарлат; марий композитор Эллина Архипова гын Изи Какшан серыште верланыше йоча-влакын музыкылан тунемме полатышышт кажне кечын гаяк фортепиано воктене кыртмен пашам ыштен.
Оперын пӱтынь кышкаржым Эллина Анатольевна либреттист семын, чыла шке шонен, чумырен. Тышкыже произведенийын тӱҥалтыш ден мучашыже, Чумбылатын — Кугу Курык Кугызан, Окалче аважын, Яндалче пелашыжын, Лужавуйын, Тӱҥ онаеҥын, Акпатыр, Чоткар, Кугурак патыр-влакын, хорын мурышаш текстышт улыт. Тыгодым ончыкталтме илыш тӱрыснек кокла курымысо эртык гыч лекшаш, калык ойпогын арален кодымо йылмыж дене каласкалышаш, кодшо саманын юзо йӱкшӧ дене йоҥгышаш, марий калыкын тӱняумылымашыже, чоншижмашыже ӱшанлын палдырнышаш улыт.
Чыла тидым почын пуаш опер жанрын йодмыжым шуктыман — классике могырымат, сем аланыште кызытсе жап ойыртемымат шотыш налман, а марий мелос нергенже эн ончыч шоныман. «Кӱдыратле Чумбылат» оперым театрыште шындымеке, композиторын эргыже — дирижёр, композитор Григорий Архипов — моткоч раш каласен: «Музыка Эллины Анатольевны к этой постановке современна тем, что она очень архаична». Каласыман, «Кӱдыратле Чумбылат» («Чумбылат могучий») икымше гана 2020 ий 29 декабрьыште Эрик Сапаев лӱмеш академический опер да балет театрыште шындалтын. Жанр шотышто тудым «симфоническое, вокально-хоровое, пластическое, световое действо» манын ончыктымо.
Элллина Архипован лӱмгечыжлан пӧлеклалтше усталык кас кок кече лиеш:
12 мартыште — «Мои крыля».
Э.Сапаев лӱмеш кугыжаныш академический опер да балет театрыште «Алдиар» ден «Чумбылат могучий» оперла гыч фрагмент ден вокал да симфонийческий произведений-влак йоҥгаш тӱҥалыт.
18 мартыште — «По клавишам рояля…».
Калыкле сымыктыш гимназийыште Кугу концерт залыштыже (Набережный Брюгге, 1-ше пӧрт) лиеш.
Кугун пагалыме Эллина Анатольевна! Чапле шочмо кечыда дене уло кумылын саламлем! Тек ойыртемалтше суапле усталык пашада калыкна деке сайын миен шуэш, тудын наций улмо кӱкшытшым ӱшанлын чапландара, а Тыланда, ешланда, тукымланда Кугу Пӱрышӧ тичмаш перкем, шулыкым, кужу волгыдо ӱмырым пӱра. Кугу деч кугу тау Тыланда!
Григорий Архипов, композитор, Э.Сапаев лӱмеш кугыжаныш академический опер да балет театрын тӱҥ дирижёржо:
— Авамым шочмо кечыж дене шокшын саламлем, пеҥгыде тазалыкым, кужу ӱмырым, сымыктыш тӱняште у сеҥымашым тыланем.
Марий ӱдырамаш кугу Марий патыр гае музыкым воза, тудын чоҥымо образ—шамыч театрыште да сценыште эртак кӱ гае пеҥгыде, шке мландым да калыкым йӧратыше, канде кава гае волгыдо, теҥыз гае мотор да келге улыт!
Тек Юмо тудым арала да умбакжат марий калык верч тыршымаштыже кугу гына ӱнарым пуэн шога.
Зоя Дудина,
Марий Элын калык писательже
— Туныктышо, семмастар Элина Анатольевна Архипова тачысе марий-влак коклаште шкешотан улмыж дене ойыртемалтеш.
Тиде айдеме виян, шке кӧргӧ куатшылан пеҥгыдын ӱшаныше. Койышыжо кумылемым савыра. Воктекше шогалам да мыят виянрак лиймем гай чучеш. Тыгаяк ыле тудын аваже — туныктышо, методист, Марий книга савыктыш дене пашам ыштыше автор Ольга Ивановна Герасимова. Шарнем, могай куан дене тудо 1980-ше ийлаште Эллинан, Озаҥысе студенткын, икымше мурыжо-влакым кондыш. Ту годсек Эллина Анатольевнам аваж гоч палымем гай чучеш.
Мыланем тудо эн ончычак семым профессионально возышо марий ӱдырамаш семын шерге. Тыгай ӱдырамашыже марий коклаште икте велыс. Эллина Анатольевна пеш уникальный айдеме. Марий-влаклан тудым пеш шотлен аралыман. Сем тӱняже волгыдо, куатле, ончыко ӱжшӧ. Произведенийысе лӱм-влакымак ончалын умылет, Алдиар, Пампалче, Чумбылат… Автор марий илыш нурым келгын куралеш.
Мыняр калык мурылан у шӱлышым пуэн?!.. Тӱрлӧ жанрыште эпос сынан произведений дене куандарымыже уло чоным пашалан пуэн тыршымыж нерген ойла. 2010-шо ийлаште тудо «Марий мландылан моктеммуро», рушлаже «Ода земле марийской» маналтеш, ораторийым возыш. Мыйым мут шотышто полшаш йодын ыле. Пеш келшен, ваш умылен пашам ыштышна. Тудо пала, могай верыште могай шӱлышан мут, могай шонымашан ой лийшаш, садлан мыланем семже почеш ончык талын ийын кайымемла чучын. Тунар оҥай паша ыле ораторийым возымаш. Автор пелен мыят шочмо мландым йӧраташ веле огыл, аклаш тунемынам, очыни. Тау мылам ӱшанымыжлан.
Мыланем Эллина Анатольевна тыглай айдеме, ава, пелаш семынат моткоч келша. Эре сылне, эре поро ончалтышан, эре пашаш вашкыше айдеме. Шке сем произведенийым калык деке шуктымешке мыняр вийым пыштыман? Вет возымыжо тӱшка калыкым, оркестрым, кугу театрым авалтыше. Кажныжын кумылжым савырыман, вуйым савыман. Тидым, чынак, Эллина Анатольевна гай виян айдеме гына ыштен кертеш.
Шарнем, тудын Шкетан театрыште эртыше авторский концертшым. Тиде лийын 2011 ий 3 майыште. Чапле концерт ыле. Ораторий йоҥген тунам. Эллина Анатольевна концерт мучаште сылне шернур вел марий вургемым чиен, ший аршаш дене лектын шогале гын, теве кушто Талешке, шоналтышым. Тудо мемнан тукымнан Талешке ӱдыржӧ. Ну кузе тыгайым от йӧрате?..
Савыкташ Светлана Пехметова ямдылен.
Снимкыште: семмастар Эллина Архипова.
Евгений Никифоровын фотожо.
Э.А.Архипова нерген ешартыш материалым «Рувики» интернет энциклопедийыште тиде ссылке почеш ончен кертыда:https://mhr.ruwiki.ru/wiki/Архипова,_Элина_Анатольевна
