26 августышто Йошкар-Оласе кӱртньыгорно вокзалыш «Сеҥымаш поезд» толын.
«Сеҥымаш поезд» – совет калыкын Кугу Отечественный сар пагытысе илышыжым ончыктышо ойыртемалтше экспозиций. Тудым Кугу Сеҥымашлан 75 ий темме идалыкыште шонен луктыныт. Лач тунам Российыште Шарнымаш да чап идалыкым палемдыме.
Выставкым ик гана ужмеке, кужу жаплан шарнаш кодеш. Куснылшо тоштерым у технологий полшымо дене ямдылыме. Проектор, видеоэкран, интерактивный панель, йӱк, тул, компьютер графике да моло йӧным кучылтын, кажне ончышым тунамсе илышыш пӧртылтат веле огыл, а чынже денак шке тиде мландыш логалмыла чучеш. Чылаже лу вагонышто трехмерный манме панорамым вераҥдыме. Кажныштыже – шучко сар жап, исторический факт але еҥ-влакын пӱрымашышт, шарнымашышт дене кылдалтше посна историй.
Нулевой вагонышто мемнам волонтёр-влак вашлийыч да наушник ден проигрывательым кучыктышт. Икмыняр жап гыч рельсыште кудалше поездын йӱкшӧ пылышлан шокташ тӱҥале, а вара ӱдырын каласкалымыж гоч сарын кочо шинчавӱдан корныжым машинист Лидия дене пырля «эртышна». Тидым Российын сулло артистше Екатерина Гусева йӱкаҥден.
Икымше вагоныш пурымеке, манекен-шамычым тунар чаплын да келшышын ыштеныт, чылт айдемылак койыт! Уремыште – 1941 ий. Вагонышто пайрем кумылан еҥ-влакын, икте-весе дене мутланен, модын-юарлен кудалмышт шижалте. Очыни, иктышт канаш кудалыт, а весышт, канен, мӧҥгышт пӧртылыт. Кажнын ушыштыжо – тӱрлӧ шонымаш. А иктажше шонымашыже огеш шукталт манын, шоналтен кертын мо?.. Уке, 1941 ий 22 июньышто 12 шагатат 15 минутышто радио дене йоҥгалтше увертарымаш миллион дене совет калыкын пӱрымашыжым вашталтен.
Вес вагонышто Кугу Отечественный сарын икымше кечылаже сӱретлалтеш. Окна вес велне шучко сӱрет: немыч самолёт-влак чарныде бомбитлат. Изижге-кугужге нигуш пураш ӧрыныт, лӱдыныт. Сар утыр да утыр вийым налеш. Уремыште салтак-влак илаш-колаш кредалыт, эмганыше ден колышо-шамычат ятырак улыт, ик оралте почеш весе йӱлен, ломыжыш савырнат, йырваш пий-влак оптат, икшыве-шамыч шортыт… Наушник дене тыгайым колыштын, видеоэранлаште келшыше сӱретым ужын да экспозиций-влакым ончен, могырыш йӱштӧ вӱдым опталмыла, йол йымалне мланде чытырналтмыла чучын.
Брестскысе ор – виян да ӱшанле улмым ончыктышо символ. Тудым аралымаште Йошкар Армийын ятыр салтакше шоген. Офицер-шамычын скульптурышт ор пырдыжеш пижыныт. Тидыже нунын йӱдшӧ-кечыже сарын икымше кечыж гыч мучаш марте тудым аралымым ончыкта.
Немыч тушманым кырен шалаташ манын, фронтыш вийвал пӧръеҥ-влак дене пырля самырык рвезе-шамычат ушненыт. Шинчаштышт тургыжланымаш шижалтын, а кидыштышт – салтак медальон. Тыгайжым военный службыш логалше кажне салтаклан пуэныт, тушко боецын чыла данныйжым возымо (йомеш гынат, кӧ улмыжым ончыктышо).
Сӧй пасушто кредалше-влак кокла гыч концлагерьыш логалше-влакат шукынак лийыныт. Нуным икмыняр йӱд-кече дене сатум кондыштарыме вагонышто шужыктен, кылмыктен наҥгаеныт. Кочкыш да вӱд деч посна эше индырымым, мыскылымым да мом гына эше чыташышт пернен!?
Ленинград блокадылан пӧлеклалтше вагонат шкешотан ыле.
Штаб вагонышто офицер-влак каҥашат, ӱстембалнышт корным ончыктышо картым шарен пыштеныт. Бронепоездыште вераҥдыме бинокль гыч сӧй пасушто эртыше кредалмашым эскераш йӧн лие. Сарыште радиоэфират чот полшен. Сар каен шогымо жапыште совет контрразведчик-влак тушманым ондалаш манын, 183 радиомодышым эртареныт да «эфирысе сарым» сеҥеныт.
Мутат уке, Сеҥымашлан пӧлеклалтше да, фашист тӱшкам кырен шалатымеке, салтак-шамычын шочмо кундемышкышт пӧртылмыштлан пӧлеклалтше вагонышто лияш куанле ыле. 1418 кече да йӱд шуйнышо сарыште тушманым сеҥыме, сеҥымаш – мемнан кидыште, уремыште кечыжат волгыдынрак ончымыла, чотырак ырыктымыла, кайык мурыжат сылнырак йоҥгалтмыла чучеш. Чыла тидлан куаныман веле, но… Миллион дене йолташыштын сӧй пасуэш вуйыштым пыштымыштым шарналтымеке, кажне салтакын шинчаштыже ойго шижалтеш.
«Сеҥымаш поезд» – моткоч сай урок. Тудо илышым вес семын ончаш да Кугу Отечественный сарыште шкем чаманыде, миллион дене ветеранын, салтакын, тыглай калыкын илаш-колаш кредалмышт, подвигышт дене кугешнаш тарата. Нунылан мочол йӧсӧ лийын гынат, чыла чытен, сеҥымашке корным таптеныт, мыланна тыныс илышым пӧлекленыт.
Алевтина БАЙКОВА
Авторын фотожо
