Ондак – снимке. Ленинград, 1946-шо ий, декабрь. Четкаревмыт, изаж ден шӱжарже – Вячеслав ден Виктория. Учёный, науко кандидат, МарНИИ-директоржо Ксенофонт Архиповичын шочшыжо-влак. Четкарев идалык ончыч армий гыч пӧртылын да, ешыж деч торлен, тора Йошкар-Олаште ила. Шке кумылын огыл тушко каен. Йоча-влак теве кузе чиеныт. Ӱдырамаш йолаш (юбко йымач чийыме), резинке дене кучымо чулка, резинкыже кыдал гыч кеча. Эше ойыртемалтше бото, когылянышт – ик мужыр (Славикын йолыштыжо кеҥеж сандале ӱмбач чийыме). Мом икшыве-шамычлан прилавке гоч налме – чыла. Пижерге ден носким авашт пидын. Моло вургемышт ни размер дене, ни ийгот дене, ни игечылан келшен огеш тол – еҥын: чиемжат, йолчиемжат, вуйчиемжат. Толкучкышто налме, шужен колышо ленинград йоча-влак деч кодшышт.
Снимкым шкежат ӧрын ончем. Вет тидым нимомат ом шарне. Мый шкемын йоча годсо илышем дене иленам. Да, куан да пайрем деч посна. Чыланат вет тыге иленыт. Таҥастарашат нимо дене, весым мый нимом ужын омыл. Мемнан пӧлемысе окнана-влак – мланде деч чуч кӱшнырак. Теве рвезе ошкылеш. Йол йымалныже кешыр деч кодшым ужылалтыш, нӧлтале да тунамак умшашкыже шуралтыш. Тиде Жуковский урем, воктенак – Моско вокзал. Олан рӱдыжӧ. Вокзал ден мемнан илыме пӧрт коклаште Греческий черке уло, тудын йыр – сквер, ме тушто модын коштына. Мый лумышто кийыше пакетым ужылалтышым да почын ончальым. Газетыште – шочын вочшо ӱдыр аза. Изи чулкам чиен. Тыге тудым аваже коден. Мый эртен кайыше-влакын шинчашкышт ончем. Но чурийыштышт нимогай ӧрмаш ок палдырне. Блокаде годым нуно тыгай колымашланат тунем шуыныт.
Шолтымо шӱман пареҥге, ныл ужашлан шеледыме да, ешартыш семын, кажнылан кок пӱчкыш селедко – тиде мемнан кас кочкыш. Нормо.
Мый эре лӱдам. Тидат ынде нормыш савырнен. Мемнан воктене вор ӱдырым кученыт, а тудын пальтожын тӱсшӧ авамын гаяк. Авам кевытыш кая – мый уже лӱдам, тудым милиций кучен наҥгаен, шонем. Йӱдым пырдыжысе ӱмылка-влак деч лӱдам. Авам шкеж деке одеял йымак налмешкыже мален колтен ом керт. Шӱжаремлан сай, тудын лӱдын-аптыранымыже уке. Тудо война кыдалне шочын, кок ий утларак эре мален. Авамын чизижым шупшын, да мо тугай война – ок пале.
23 ноябрьыште шӱжаремын шочмо кечыже. Тудлан 80 ий темеш ыле. Тиде лӱмгече марте коло ийым илен ыш шукто. 1988 ий февральыште СССР науко академийын библиотекыштыже, тушто тудо, 15 ияш гыч тӱҥалын, ӱмыржӧ мучко пашам ыштен, пожар ылыжын. Шӱдӧ тӱжем книга йӱлен, эше шотлен пытарыдымыже локтылалтын. Вика – совет айдеме, комсомол вожак, а вара партком секретарь. Тудо пожар годым йӱлышӧ книга-влакым ятыр ий обрабатыватлен. Эше вес кок активист дене пырля. Нуно канцерогенный веществам шӱлен ситареныт да, сорта семын, шодо рак дене черланен колышт.
Но 1945 ийыш пӧртылам. Ачам мыланем конструкторым налын конден, полоско да рожан-рожан тыртыш-влак, мый арня дене нуным поген толашенам. Вара семын фанер да кидыш логалше моло арвер гыч пачер лукышто пӧртым «чоҥен» шынденам. Шканем. Окнажат, омсажат уло. Тушто шыгыр, но мыланем сай. Пиалан улмемла чучын. Тыге эркын-эркын война деч торленам. Тиде мый айдемын психологийже нерген ойлынем. Изи йоча-влак сарым огыт шарне. Война нунылан – просто пеш неле илыш.
Блокаде деч вара олашке ме 1944 ий июльышто пӧртылынна. Эше еҥ-влакым огыт пурто ыле. Арттехучилищым Ленинградыш кусареныт, ачам тушто туныктен. Тудын дене пырля спецпропуск дене меат тарваненна. Мут толмашеш, ачам нине кечылам теве кузе шарналтен.
30.10.1944:
«Илаш тӱҥалаш кӱлеш. Пашалан пижаш чыла йӧным ыштыман. Ленинградыште мӧҥгысӧ арвер чыла йомын. Шолышт-аген коштшо-влак пошеныт. Эн кӱлешанжат уке. Ӱстел коклаште чемодан ӱмбалне шинчена, ик пӱкенат уке. Йоча-влакын йолчиемышт уке. Варянымат чыла шолыштыныт, тудо калошым да мыйын тошто пальтоэмым чиен коштеш».
10.12.1944:
«Пытартыш жапыште утыжденат шуко ойгырем. Ончыкылык пуйто илыш саеммым сӧра, но тыгодымак кызытеш нимо куандарышыжат уке. Теве тылеч ик арня ончыч рушарнян пытартыш брюкемым (мо эн сай улшыжым) 1100 теҥгелан ужалышым. Тачылан 100 теҥге кодын. Окса ешым пукшен лукташ кайыш. Мый Славиклан теле пальтом да Варялан воротникым (тошто пальтожым уэмдена) налнем ыле. Нимомат налын шым шукто. Йоча-влак кокырат, грипп, ангине дене черле улыт. Варянат тазалыкше сайжак огыл».
06.01.1946 (действующий армийыш налме деч вара комиссоватлымек):
«Мӧҥгыштӧ сайжак огыл. Славик кызыт гына больнице гыч тольо, тудын шодо туберкулёзым муыныт. Варяланат эмлалтман. Срочно пачерым вашталтыман, нине пошкудо-влак дене умбакыже илаш ок лий. Теҥгече чыла кочкыш картычкым поген каеныт».
Ынде, война кузе тӱҥалмым шарнем, тидын нерген. «Эргым кок ийыш кайыше, – шарнымашыштыже воза авам, – мый Ленинград воктенысе дачыш огыл, а марием деке Йошкар-Олашке каяш шонен пыштышым. Кеҥежымсе вургемым нальым да 6 июньышто икшыве дене корныш тарванышым. Марием мемнам кугу куан дене вашлие, да ме кумытын Пограничный уремысе пӧртыштӧ илаш тӱҥална. Марием чот куанен, эргым пеш йӧрата. Но пиална кужунак ыш шуйно. 22 июньышто, МАССР-лан 20 ий темме лӱмеш демонстраций дене ошкылмына годым, Германий дене война тӱҥалме нерген кугу йӱкын увертарышт. Мобилизаций тӱҥале. Военкомат гыч повесткым йӱдшӧ-кечыже нумальыч».
1941 ий июльышто ме шоныдымын-вучыдымын У Торъял селаш вожым колтышна, тыштак Вика шочо.
Школ кудывечыште изи шӱкшӱ пӧрт (орол пӧрт?), тышечын мыйын шарнымашем кодын. Мый шкетын пӧрт мучко коштам (авам пашаште), изи улам, кылмымем дене какаргенам, шкемым шур дене йыгкален пытаренам. Ведрасе вӱд ий дене комыжлалтын. Книжкам, кампеткым, модышым ом пале, ом шарне. «Пӧртым шокшемдыме огыл, – шарналта авам. – -40-50 градус йӱштӧ шога. Коҥгаш олтена гын, температур +4. Теле гоч пырдыж пӧршаҥше, а пӧрт кӧргысӧ окна рамыште кидвурго кӱжгытан ий шошо марте шулен ок керт. Ик воз пу – 900 теҥге. Мыйын пашадарем – тылзеш 600 теҥге. Мыланна, туныктышо-влаклан, война тӱҥалтыште арнялан ик гана ик воз пум пуэныт, а вара – ик пырням але ик пидыш пум. Пазарыш мийымем годым мӧҥгешлаже шортын-шортын куржам. Шокшо вургем да йолчием деч посна кид-йол кылма. 1942 ий шошым шарнем, – умбакыже шке ойжым шуя авам. – Мый мӱшкыран улам. Мӱшкырысӧ аза чумыр вий-алемым налеш, а мый кинде ден вӱдым да изишак пареҥгым кочкам. Икана школ марте пыкше миен шуым. Тетла пашам ышташ вием уке, ойлем школ директор Мачехиналан. Тудо пеҥгыде койыш-шоктышан. «Кайыза, – манеш, больницыш, бюллетеньым налза». Тунам шошо вӱдшор ыле. Эргымым тупышкем сакалтен, пулвуй марте иян вӱдым келын ошкыльым. Врач больничный кагазым пуыш. Чарайолын йӱштӧ вӱдым келын толмемлан чот вурсыш.
Врач чыным каласен, мый чот черланышым, 5 тылзе чарныде кокырышым, поснак йӱдым. Кузе орланышым!.. Йочам ышташ йӱдым куржым, пораныште. Юмо полшыш, коеш, азам ыштыме верыш толын веле шуым, йоча вигак шочо. Врач ден акушерке-влак умшаштым каралтышт. Больнице гыч лекмекем, марием ужаш тольо. Ӱдырналан Виктория лӱмым («сеҥымаш» французла «victor» лиеш) пуаш кутырен келшышна. Шочмо кечынже радио дене Сталинград кредалмаште мемнан сеҥымаш нерген увертарышт. Марием кум кече гыч кайыш. Изи ӱдырлан тудо тошто кушкедалтше, но ару изи одеялым конден. Эше кок ыштырым. Мый кок тувырым ургышым, пеш пеҥгыде лийыныт, кызыт мартеат аралем».
Марий Элыш эвакуироватлен кондымо еҥ-шамычлан продовольственный талоным пуэдат. А ме «уна» улына, мыланна – «не положено». Авам мӱшкыранже годым эвакуацийыште улшо офицер вате-шамыч деч кеч селёдко вуйым йодеш ыле, но иктат пуэн огыл. «1942 ий шошым, – шарналта авам, – эвакуироватлыме-влаклан кажне еҥлан шотлымаште 1 пуд пареҥгым пуэдышт, а мыланем адакат уке. Йӧра кеч Москва гыч толшо еҥ ыле. Тудо йоча дене когылянна ик пуд гыч пуаш кӱштыш. Пеш нужнан илышылан шотлыш, вет чыла арверна Ленинградеш кодын».
Ачамын колтымо армейский посылкыжым шарнем. Авам мыйын ончылнем почо, да тунамак тӱсшӧ вашталте. Посылкыште кӱ моклака-шамыч кият. Авам умылтарыш: тыге верысе почто пашаеҥ-влак ыштылыныт. Тылеч вара ик ганат посылкым налын огынал.
Кудывечыш лекташ тӱҥалмемым шарнем. Рвезе-влак воштылыт, мыланем уда марий такмакым туныктат. Тидлан авам деч логалеш. Ала-кудыжо, вуйышкыжо противогазым чиен, мыйым лӱдыкта. Мый тӱҥын шинчам. А эрлашыжым осал пийым воктекем конден шогалтат – тунар лӱдам, йылмемат йомеш. А вара тӱтынаш тӱҥальым.
Мый марий йоча-влакым ом титакле. Нуно мыскарам ыштеныт. Кертмышт семын, модын-воштыл, сар ваштареш шогеныт. А авам марий-влакым титаклен, шыдыжым луктын. Иктаж-мом тудын шонымыж семын ыштен омыл гын, шоягорем гыч логалтен. Икана перымыж дене ӱстел лукыш миен перненам. Вуйвичкыжем гыч вӱр шыжалтын. Врач утарен, урген. Пурла шинча воктен кодшо сусыр пале дене кызытат кугешнен коштам, пуйто сарыште ранитлалтынам.
Чонеш логалше шучко шарнымаш. Поезд дене кызыт гына фашист-влак деч утарыме кундем гоч Ленинрадыш кудалына. Пасу покшел корнывожышто чарналтышна. Тунамак вагоныш шужен-индыралт пытыше еҥ кашак кержалте. Изи мешакан кидыштым шуят – кинде комым, кеч изи падырашым, йодыт. Мыланем шучкын чучеш, трукышто мый умылем: сар ийлаште мый узьмакыште иленам, кинде падырашыже кеч лийын.
Вячеслав ЧЕТКАРЕВ, Санкт-Петербург ола
Л.Семенова кусарен
Фотом В.Четкаревын архивше гыч налме
