«Райысе кундемыште гай илена»
Лапчын изи ял рӱдӧ илем, Кугу Сердыж, деч кандаш километр коклаште верланен. Кузерак тыште илат, тысе калыкым мо тургыжландара? Тидым рашемдаш тушко миен савырнышна.
– Кызыт ялыштына вич суртышто илат. Прописке почеш коло ик еҥ шотлалтеш, илатше латиктын. Пашам ыштыше-влакат улыт. Теве Надежда Семёнова Шернур сыр заводыш коштеш, Галина Ефремова райрӱдӧ эмлымверыште медсестралан тырша, Галина ден Сергей Савельвмыт пенсионер-влак радамыште улыт. Шкеныштын вич икшывышт лийын, эше тынарак ашнаш налыныт. Йоча-влак ынде илыш корныш шогалыныт, лачак ашнаш налме ик ӱдырышт ава-ава пелен. Надежда Семёнова тыгак вич икшывым ончаш налын, шкенжын кум йочаже лийын. Шуко икшыван ава-влак ончычшо «Лаж» озанлыкыште тыршеныт. Паша деч посна кодмеке, икшывым ончаш нааш тӱҥалыныт.
Алевтина Иванова, Лапчын ялын старостыжо
Тыште ожно чылажат лийын
Тиде ял ожно Вятский губернийысе (кызыт Киров область) Вӱрзым уездыште шотлалтын. Ялын лӱмжым ты кундемыш пошкудо область Мошкино илем гыч эн ончыч куснен толшо Лаптевын фамилийже дене кылденыт. Тыште, Лаж эҥер воктене, ятыр памаш йыргыктен йоген, йырваш саскам пуышо пушеҥге ден вондер кушкын. Тыштак часамлам чоҥеныт.
Илен-толын, ял кушкын. Эн шуко, 56 сурт, 1940 ийыште лийын, тунам 256 еҥ илен. Еҥ-влак сорлам, товарым, кӧршӧкым, шун атышӧрым ыштеныт, апшат пашалан мастар лийыныт. Посна еҥ-влакын тӱрлӧ ӱзгарым ыштыме, кандырам пунымо, кемым ямдылыме мастерскойышт пашам ыштеныт. Совет пагытыште кок суртышто ӱйым шӱшмӧ цех лийын. Ял калыкын 564 десятин мландыже лийын. Тушто шурным куштеныт.
1910 ийыште 1 ступенян школым почыныт, тушто 25 икшыве тунемын. Тиде школын кермыч дене чоҥымо кок пачашан оралтыже таче мартеат аралалт кодын. 1930 ийыште почмо «Совет» колхозышто кок имне вӱта, шорык ферме, пырчым аралыме кум да пареҥгым оптымо кок леваш, леведышан ток лийыныт. Кугу Ачамланде сарыш 83 еҥ каен, тышечын 37 пасу сӧэш вуйжым пыштен.
«Лаж» сай ончыкылыкым сӧрен
Кодшо курымын индешлымше ийлаштыже республикыштына фермер озанлык-влак почылташ да вияҥаш тӱҥальыч. Лапчын ялыштат «Лаж» кресаньык озанлык шочо, колбасам ямдылыме цехше почылто. Ялыште кермыч дене ожно чоҥымо ныл пӧрт лийын. Нуно вольыкым шӱшкылмӧ, колбасам ямдылыме цех-влакым почаш лачеш толыныт. Пырдыжышт эсогыл ик метр наре лопкытан лийыныт.
Фермер озанлык, перерабатыватлыше цехлан шылым ситараш манын, сӧсна фермым почын. Вольыкым калык дечат налын. Тиде фермер озанлыкын пашам тичмаш куатын ыштыме пагытыштыже республик кӱкшытан семинарым эртарыме, сай опытым шымлаш тунам пӱтынь Марий Эл гыч фермер, специалист-влак погыненыт ыле. Мыят тунам журналист семын тыште лийынам да куандарыше сӱретым ужынам. Цех-влак пашам ыштеныт, тӱжвалне, пече коклаште, шӱшкылмӧ цехыш ужатышаш вольык шоген. Озанлыкын сатужо тунам кӱкшын аклалтын. Фермер озанлык тыгак цех-влак ваштареш олмапум да моло саскам пуышо пушеҥгым шындылын, паркым почын. Ял шеҥгелнак шоптыр, эҥыж, моло саскам шочыктышо вондерым вераҥдылын. Тыге саскаж дене тӱрлӧ продукцийым ямдылен. Кызытат кодшо пушеҥге ден вондер-влак койыт. Кеҥеж-шыже еда тышке сакам погаш шукын коштыт. Мӱкшотаржат лийын, тушто шӱдӧ чоло марте ешым ашненыт. Теле гоч мӱкшым аралаш лӱмынак омшаникым ыштеныт. Ял марте асфальтан корным шареныт.
Рынке саманыш куснымо пагыт огыл гын, очыни, тиде озанлык умбакыже вияҥеш, шукырак да чаплырак продукцийым лукташ тӱҥалеш ыле. Продукцийым ямдылаш кучылталтше электроэнергий, топливе, технике ден оборудовнаий кенета чот шергешт кайымылан, тыгодымак сату ак шулдылан кӧра изирак фермер озанлык, предприятий, лушкыдо тӱшка озанлык-шамыч панкрутыш лектыч. Лапчын ял ваштарешак эше торф предприятий пашам ыштен, ӱяҥдышым кеҥежше-телыже луктын, пасулашке шупшыктен. Тудынат пӱрымашыже кочо лийын. Тыге ты кундемысе, тидын шотыштак Лапчын ялысе калык паша деч посна кодын.
Ӱшан йомын огыл
Ме тиде ялыште 2009 ий годсек старостылан ыштыше, Летник тӱҥалтыш школым вуйлатыше Алевтина Иванова дене палыме лийна. Тиде ялыш Сердыж ял администрацийым вуйлатыше Анатолий Семёнов дене пырля миен коштна. Алевтина Николаевна Марпединстиутым (кызыт МарГУ) тунем лекмыж деч вара Шернур посёлкышто туныктышылан ыштен. 1996 ийыште Лапчын ялыш марлан толын, Летник школышто тыршаш тӱҥалын. Ончычсо директор паша гыч кайымек, тудым директорлан шогалтеныт.
2008 ийыште Токтамыжыш, Пӱнчерйымаке пӱртӱс газым пуртеныт. Тиде жапыштак Лапчын ялыште илыше-влакат ялышкышт пучым шупшаш документым ямдылаш тӱҥалыныт. Но тунам тыге маныныт: тендан дене озанлык уке, суртшат шагал, ялда ончыкылыкдымо, роскот кугу лиеш. Тыгодым ялыште илыше-влак роскотын ужашыжым шке гычат пӧртылташ, тидлан ссудым налаш сӧреныт. Но садак ӱшандарен кертын огытыл.
Волгыдо пиал ончылно вучен улмаш. 2023 ийыште Российыште догазификаций программе илышыш шыҥдаралтын. Тудын дене келшышын, кок километр деч шуко огыл коклаште верланыше илемым газ пуч улман ялыш, посёлкыш ушаш лийын. А Лапчын ден Токтамыж кокла 1,5 километр веле лиеш. Тыге верысе администраций полшымо дене ты программыш ушнен кертыныт. Ял марте пучым шупшыныт, суртлашкат пыштеныт. Ынде лачак шеледыше шкафым шындаш кодын. Договор почеш тудым июнь йотке конден шуктышаш улыт.
Эшежым Лапчын уремыште ынде йӱдым оласылак волгалтеш. Меҥгыжым эше фермер озанлык пашам ыштыме годымак шогалтыныт, но жаплан келшыше лампым сакален огытыл. Тиде йодышат ял администраций полшымо дене рашемдалтын. Октябрь тӱҥалтыште электрик-влак куд меҥгыш энергийым аныклыше, но тыгодымак сайын волгалтарыше лампычке-влакым сакаленыт. А 12 январьыште релем шынденыт. Ынде лампычке-влак шке семынак чӱкталтыт да тыгак йӧрталтыт.
Савельевмытын суртыштышт
Ме тиде ялыште илыше Галина Алексеевна ден Сергей Васильевич Савельевмытын суртыштышт лийна. Галина Алексеевна фермер озанлыкыште тыршымыж деч вара Шернурысо «Меркурий» предприятийыште ыштен, вара икшыве-влакым ашнаш налын.
– Ме ынде райыште илыме гай илена, – ойла суртоза ӱдырамаш. – Кок пачашан чапле пӧртым нӧлтенна. Пелашемын кидше чылалан толеш. Пӧртым электричестве дене ырыктена, вашке пӱртӱс газыш кусарена. Шокшо, йӱштӧ вӱд эреак уло, шонданат пӧрт кӧргыштак. Мӱкшым ашнена. Ончыч шуко еш лийын, варажым пытышт. Яра шинчыше омарташке мӱкш еш-влак толын пуреныт да ынде кумыт марте ешаралтыныт. Пӱртӱс мемнан моткоч сӧрал. Ончыч торфым лукмо лакыште ынде куп лийын шинчын, тушко йӱксӧ-влак илаш толыт. Тыгак кол шуко. Кеҥежым ялыш уныка-влак илаш толыт, да илышыжат пуйто волгалт кая.
Эшежым Галина Алексеевна кидмастар семынат палыме. Ургаш уста, бисер, ырес дене мотор деч мотор сӱрет-влакым ыштылеш. Пӧрт пырдыжыште ятыр пашажым ужна.
Шижна: изи ялат ок пыте, тушто илаш чыла условийым ыштыме. Лачак самырык-влак гына тышке толышт да негызлалтышт ыле.
Снимкылаште: Лапчын ялын старостыжо Алевтина Иванова.
Вячеслав Смоленцев.
Вячеслав Смоленцевын фотожо