КУЛЬТУР ДА ИСКУССТВО

ПОЯН ОЙПОГО

«Саликан пиалже» роман почеш шонкалымаш

Туныктышо  туныкта веле огыл, шкежат ӱмыр мучко тунемеш. Мыланна, марий йылме ден сылнымутым туныктышо-влаклан, тиде ойжо поснак келшен толеш. А кугыжаныш марий йылмым туныктышо-влаклан ешартыш материалым ятыр кычалман, тыге тунемше-влакын илыш умылымашыштым тутыш шуарыман. Сандене «Театр», «Морко кундем» разделым туныктымо годым «Салика» спектакльысе тӱҥ герой-влакын илыш умылымашышт йӧршынат ӧрдыжеш ок код. Ожно годсо илыш, незер да поян кокласе кыл, урядникын «власть» улмыжо, оксан вийже тунемше-влакым шонкалаш тарата. Тунемше-влак эксперт семын шке шонымашыштым каласкалат, кажне геройын образшым почыт. Тыгодымак кажне тунемше ик гана веле огыл шке семынже шонкала: умбакыже Саликам, Эчукым, Чопайым да моло герой-влакым могай пӱрымаш вуча?

Прозаик Александр Петровын «Саликан пиалже» романже савыкталтмек, «Марий кугыжаныш йылме» программе дене туныктышо-влакын шуко-шуко йодышыштлан вашмут пуалте. Вашмут гына огыл, а марий калыкын эртыме корныжо, илыш умылымашыже, вераже, шкем кучен моштымыжо да тӱвыраже дене кылдалтше материалым тунемше-влак деке намиен шукташ ешартыш йӧн пуалте. Ик книга – шуко вашмут. Мыланна, туныктышо-влаклан, тыгак кугурак класслаште тунемше-влаклан «Саликан пиалже» роман – поян ойпого (материал). Адакшым произведенийысе тӱҥ герой-влакын шкем кучен моштымыштат, каласен кодымо ойпидышыштат, муралтен колтымо мурыштат, калыкнан койыш-шоктышыжым тунемаш полша.

«Саликан пиалже» романым шӱм вургыжын лудым. Кажне ойжым семынем шонкален шинчышым, кунамже куанен колтышым, а южгунамже эсогыл ойгырашат вереште. Эн тӱҥжӧ теве кушто: романын авторжо Александр Петров Сергей Николаевын «Салика» пьесысе герой-влакын йылме ойыртемыштым, койыш-шоктышыштым умбакыже чаткан шуя. Тидыже Салика ден Эчукын келгын шонен каласыме ойышт я чон почын муралтымышт, урядник Сармаевын «Салика» пьесыште семынак чӱчкыдын «чисти ия» манмыже, Эчан ватын алят Эчук верч чон когарген илымыже, Ози Кузин пояш тӧчымӧ койышыжо, Терей Кугызан порылыкшо, Чопайын яклака койыш-шоктышыжо гочат шижалтеш. Мом ыштет, эре вет тыге: могай илышет, тугай койышет.

Мыйым поснак Эчукын кушкын толмыжо куандарыш. Ончычсо тарзе да бурлак, а варажым Марий батальонын комиссарже граждан сар жапыште тале сӧй деч ончыч марий салтак-влаклан кузе чот моштен, ӱшандарышын ойла: «Марий салтак-влак! Айста шочмо калыкнан ӱшанжым шуктена! Вет ме марий улына! А марий – черемис – тиде сарзе калык манмым ончыкта. Те шукынжо паледа: мемнан акрет кугезына-шамыч пӱтынь кумдыкышто ик эн тале сарзе лийыныт. Айста меат нунын деч мӧҥгеш огына лий! Нуно мемнам курымла гоч ончат да мыланна ӱшанат! Виян лийже марий калык! Ура Марий батальонлан!» (Роман гыч ужаш, 323 стр.)

Чопай нергенат шке шонымашем шочо. Произведенийым мыняре лудат, тунар чот Чопайын яклака улмыжо тӱжваке лектеш. Но мом ыштет, илышыште тыгай-влакат ятырын улыт. А роман – тиде илышын воштончышыжо!

Исторический фактым, кажне национальный толкыным, мер пашам ме, туныктышо-влак, эреак чолга, калык верч тыршыше еҥ-влакын илышышт дене кылдена, пример шотеш ончыктена. А тиде романыште чыла тидыже уло, чылажат тӱҥ герой-шамычын образышт гоч почылтеш да шагал огыл шонкалаш тарата. Южгунамже кокыте шонымашат шочеш, но вет тидыже илыш. А илыш ик верыште ок шого. 1915 ийла гыч тӱҥалын, репрессий пагыт марте автор кажне персонажлан посна чиям моштен кучылтын. Тыгак ятыр лудшыеҥлан тымарте палыдыме исторический факт-влак нергенат каласкален. Мутлан, граждан сар жапыште Марий батальонын эрвел фронтышто белочех-шамыч ваштареш лӱддымын кредалмыже, Эчукын образше гоч марий салтак-влакын йошкар тистан КОМУЧ-ын Калык армийже, Колчакын Калык армийже ваштареш чолган кредалмыштат мастарын ончыкталтеш. Шке романыштыже автор граждан сарым у могыр гыч ончалын почын пуэн. Мо оҥайже, тидын нерген тымарте ала-молан шоналтынат огыл: граждан сарыште вашла шогышо кок армийыштыжат марий-влак кредалыныт. Тымарте марий автор-влакын произведенийлаштышт ош армий эре шем чия дене чиялталтын да тушман семын веле ончыкталтын гын, тыште кажне могыржын шке чынжым почын пуымо. Тыгак чылажымат чын лийше событий-влак дене мастарын кылдыме.

Автор так гына огыл каласкала, а герой-влакын тымарте эртыме илышышт дене палдара да лудшыеҥым шке чонышкыжо утыр пураш да шкенжым аклаш тарата. Мо оҥайже, произведенийыште южо геройын ойлен кодымо шомакше тачысе саманланат келшен толеш. Мутлан, ик персонаж ойла: «Молан ме вияҥын огына керт? Икоян огынал!» Лач тидыжак произведений мучко лудшым шонкалаш тарата. Молан? Кузе? Нине йодыш-влаклан вашмутым автор кажне лудшыеҥлан шке илышыже, пашаже гоч кычалаш ӱжеш. А юзо Чал кугыза калыкын ончыкылыкшым, нунын илыш умылымашыштым сакральный ойжо дене почын пуа. Мыйын шонымаште, ондакше тиде образ произведенийын ик эн трагический геройжым, Коришым, лӱдыктен гын, варажым ончыко вӱдышӧ вийыш савырнен.

Просветительский паша кузе моштен возалтын! Пӱрӧ оласе Марий калыкын икымше погынжо, «Марий Ушем» организаций-влакын суапле пашашт, «Ӱжара» газетын марий калыкым пычкемыш гыч лукмаште кугу сомылжо герой-влакын чоныштышт ончыкылык волгыдо илышлан ӱшаным шочыкта. Делегат-влакшат шонен лукмо огытыл, а чынже денак марий калыкнан талешкыже улыт. В.Васильевын, И.Коведяевын, В.Мухинын да молынат калык верч тыршымышт шомакыште гына огыл, а историйыште чынже денак лийше пашашт гоч ончыкталтеш. Тыгак марий интеллигенцийын ончыл шонымашан енже-влак И.П.Петровын, С.Я.Черняковын да молынат тӱшкан ушнен, ик ойыш шуын, тыршен ыштыме пашашт ончыкталтеш. Нунын дене пырля Эчукынат илыш умылымашыже кумдаҥеш, а шӱм-чонжым шочмо марий калыкше верч тыршымаш кумыл авалта.

1930-шо ийла. Элыштына коллективизаций, репрессий озаланат. Автор романыште тиде пагытым чын ончыкташ манын, калыкын чын тӱсшым, икте-весылан кыжганыше койышым раш почын пуэн: незер да еҥ пиаллан кӧраныше пошкудо-влак уланрак-шамычын погыштым, киндыштым, моло арверыштым, лиеш гын, вигак луктын налын, икте-весышт дене тавален-шупшкедыл нумал пытарат ыле. Туштак титаклыме шомакымат шонен луктын, еҥ ӱмбак туарен кертыныт. «Саликан пиалже» романным лудат, а шинчаончылнет тиде сӱрет радамлалтеш. Мыняр шуко еҥым кочо пӱрымаш лунчыртен, тодыштын. Чыла тидым автор историк семын пеш чын да раш ончыктен.

Сӱремлан, марий калыкын ик эн йӧратыме пайремжылан, кумалтыш йӱлалан кугу вер ойыралтеш. Шкешотан ыштыш-кучыш, чиен шогалме вургем, Юмо-Пӱрышылан пелештыме шомак лудшым марий чий йӱлам чын ужын, аклен илаш ӱжеш, шонем. Ожно кумалтыш шомак-влак кузе яндарын, чон гоч колтен ойлалтыныт, романыштат автор нуным тыгак ончыктен пуэн. Мер кӱсотышко тунам пеш шуко калык коштын. Кызытсе гай огыл. Вет тунам моткоч шукын чимарий йӱлам кученыт. Кӱсӧ кумалтыш лу кечым шуйнен. Калыкат чеслынак ямдылалтын: кажне ешыште тӱрлӧ кугытан шергиндым, салмамуным, туарам, пурам ямдыленыт. Мончаш пурен мушкылтын, ару могыр дене ош тувыр-йолашым чиен, у йыдалым пидын, ош вынер ыштырым пӱтырен, ош теркупшым упшалын, поро-ласка илышым йодын, эрласе сай илышлан ӱшанен кумалыныт. Ош Тӱня Кугу Юмо, Шочынава, Кӱдырчо Юмо, Волгенче Юмо, Перке Юмо, Юмо Суксо, Кече Ава, Мардеж Ава, Кава Юмо, Тӱня Пӱрышӧ деч мер калыклан пеҥгыде тазалыкым, волгыдо пиалым йодын, киндан, оксан, вольыкан, мӱкшан лияш сай сӧрвален, чоныштышт серлагышым ашненыт.

Марий вургем моткоч сӧралын, шот ден ончыкталтеш. Кеч самырык, кеч илалше, ӱдырамаш я пӧръеҥ нерген возымо лийже – чылажат чонеш пижшын сӱретлалтеш. Марий калыкын кеч-могай жапыштат моштен чийымыже, чатка ыштыш-кучышыжо произведенийыште раш почылтын. Пайрем годым поснак моторын чиеныт гын, тыглай кечын пашам ышташ тыглай вургемат йӧрен. Марий-влакын ошкыл колтымыштат, шыман пелештымыштат авторлан лишыл улыт, садланак чумыр мастарлыкшым пыштен возымыжо шижалтеш, да лудшын чонешыжак пижеш. Чыла нине калык ойыртемым ончыкташ автор тӱрлӧ чиям чаманен огыл. Марий калыкын сын-кунжо, шкешамже тыште раш коеш.

Пиалым кажныже шке семынже умыла. Мыйын шонымаште, шуко неле-йӧсым ужшо Саликан пиалже – марий калыкын ончыкылык пиалан илышыже. Самырык марий ӱдырамаш ятыр жап орланен илен гынат, порылыкшым, чон яндарлыкшым йомдарен огыл. Кок произведенийыштыжат – Сергей Николаевын «Салика» пьесыштыжат, Александр Петровын «Саликан пиалже» романыштыжат – Салика шке поро койышыжо, чон моторлыкшо дене кумылнам налеш. Тудо кок вережат шке калыкшым, ӱмыр пелашла чучшо Эчукшым уло кумылын йӧрата. Тыштат-туштат самырык-влак кокласе яндар йӧратымаш ончыкталтеш. Икте-весыштым ик ончалтыш гычак умылен илымышт кузе чот шӱм-чоныштым вӱчка! А кунам нуным кочо пӱрымаш ойыра, тунамат нуно пеш шуко жап волгыдо шарнымаш дене илат. Романым лудат-лудат да тӱрлыжым шонет, тыгодымак изин-кугун вучет: ынде кунам Салика ден Эчук вашлийыт? Роман мучаш лишан иже саде татым вучен шуктена. Салика ден Эчук йӧршын вучыдымын вашлийыт. Эсогыл авторлан ӧпкелыме кумылат шочеш. «Молан тыге ыштенат, нуно пиалан лийшаш улытыс» манын каласыме шуэш. Но шоналтет да умылет: кузе ик вӱдыш кок гана пураш ок лий, тугак илышымат кок гана илен эртараш ок лий! Нунын илышышт туге тура савырнен шинчын, эсогыл Салика ден Эчуклан пырля лияш нимогай йӧн кодын огыл. Чыла пытен! А вараже кажныже, шке йӧратыме таҥжылан пиалым шонен, илыш корныжым вес еҥ дене илен эртара. Чоныштым тыгодым каласен моштыдымо шӱлык нулта. Эчукын чон шортын ойлымо мутшо ушеш поснак лакемалт кодеш: «Шонышым, мемнам тетла нимо огеш ойыро, Салика! Ме уло тӱнялан эн пиалан лийына, шонышым! Вет лач тыйын волгыдо тӱсет мылам сар годым неле сӧйыштӧ илен лекташ вийым пуэн шоген. Кузе чот мый тый декет вашкенам! Но вараш кодынам улмаш…»(Роман гыч ужаш, 510 стр.)

«Саликан пиалже» роман келге содержаниян гынат, куштылгын лудалтеш. Возымо йылмыже Морко памаш вӱдлак шыргыктен йога, а Элнет вӱдла кудыргалмыже утыр ямым пурта.

София НИКИТИНА,

Россий Федерацийысе образованийы почетан пашаеҥже, Марий Эл Республик образованийын сулло туныктышыжо.

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий