Тиде ӱдырамаш нерген икымше гана ятыр ий ондакак федеральный телеканалыште ончыктымеке пален налынам. Шарнем, кузе тудо шудым кушто коштымыж, моло нерген журналистлан каласкалыш да мӧҥгыштыжӧ ончыктен коштыктыш. Тунамак семынем шоналтышым: «Тудын деке мыят иктаж-кунам миен толшаш ыле». Но вара семын тиде мондалтын.
Пиалешем, шонымем шукерте огыл тыгай йӧн лекте. У Торъял районыш командировко дене мийыме годым райрӱдыштӧ тудым, Валентина Павловна Бутылкинам, вашлийым. Ӱдырамаш дене палыме лийна, изишак мутланенат шуктышна. Мый тудын нерген статьям возаш шонымем нерген ойлышым. Икмыняр кече гыч шкеже йыҥгыртыш да мане: «Толза, вучем». Корныш уло кумылын тарванышым.
Илыш – чынжымак, сылне шошат, йӱштӧ телат
Валентина Павловна – моткочак кумылзак айдеме. Мӧҥгышкыжӧ толшо кажне еҥым тудо сийла, шудо чайым йӱкта. Мыйымат тыгак вашлие. Толмемлан лӱмынак кӱэшт ямдылыме мелнажым, ыштыме подкогыльжым шунен-шуненак пукшыш.
Ӱстелтӧрыштак мутланаш тӱҥална. Ончыч илыш корныжым шергална. А тудыжо ялтат куштылго лийын огыл. Валентина Павловна Звенигово район Мочалище поселкышто шочын. Школ деч вара Москваште Кӱшыл комсомол школым тунем пытарымекше, Морко СПТУ-што комсомол организацийын секретарьжылан пашам ышташ тӱҥалын. Туштак ончыкылык пелашыже, ты районысак Кужнур ял гыч Валерий Васильевич Бутылкин, дене палыме лийыныт. Тунам рвезе мастерлан ыштен. 1983 ийыште кугу сӱан дене ушненыт да икмыняр жап гыч Морко поселкышто кызыт илыме пӧртыштым чоҥеныт.
Ешан лийын гынат, самырык ӱдырамаш Ежовысо совхоз-техникумыш зоотехниклан заочно тунемаш пурен. Пытарымекше, «Новый путь» озанлыкыште тӱҥалтыште ферме, вара комплекс вуйлатышылан ыштен. Но тӱрлӧ амаллан кӧра тушеч каен да, вич гектар шке пай мландыжым налын, фермер озанлыкым почын. Тушто пареҥгым, моло пакчасаскам ончен куштен, пырчымат ӱден, вет мӧҥгыштышт сӧснам, ушкалым, тунам, ӱшкыжым ашненыт.
2002 ийыште Марий кугыжаныш агробизнес институтым эсогыл йошкар диплом дене заочно пытарен. Тунамак марийже колен. Кок икшыве дене тулык ватеш кодын. Умбакыже илаш кӱлын. Адакшым вет институт деч вара районысо ялозанлык управлений у специалистым Карл Маркс лӱмеш колхозыш председательлан пашам ышташ колтен.
– Тунам моткоч неле жап ыле. Ты пагытыштак реформирований тӱҥале. Да тыге лекте – республикым Маркелов вуйлатыме жапыште колхозым пытарышт, – палдарыш ончычсо озанлык вуйлатыше.
Тура савыртыш
2004 ийыште Валентина Павловна кызытсе пелашыже Лев Анатольевич Семенов дене палыме лийын. Чынрак каласаш гын, нунылан пырля лияш, очыни, Юмо пӱрен улмаш.
– Ик кечын мый декем толмыж годым пӧртым эрыктем ыле. Пурен шогалмекше, кузе ужым, туге камвозым, вет тудо чылт икымше мариемла койын! Валерий толын, шоненам. А икмыняр жап гыч ик шинчанужшо ойлен: «Тылат тиде пӧръеҥым икымше мариет конден», – каласыш ӱдырамаш.
Умбакыже мутшым тыге шуйыш:
– Лёва дене пырля илаш тӱҥалмеке, илышыштем тура савыртыш лие – шоныдымын-вучыдымын шудым погаш тӱҥальым, икмыняр жап гыч предприниматель семын регистрироватлалтым. Чынрак каласаш гын, погаш пырля кошташ тӱҥална. Ме чыла пашамат иквереш ыштена: шудым, саскам, кичкым погаш чодырашке але олыкыш коктын каена, коктынак кошташ оптена, сакалена, райрӱдыласе пазарлашкат пырля каена. Кидшат тудын «шӧртньӧ» – чылалан толеш.
А шудым погаш тӱҥалаш амалым тунам ныл ияш уныкажын черланымыже ыштен. Тудым Йошкар-Оласе больницыште кужу жап эмленыт, но чер чакнен огыл. Нимолан ӧрын, ала кеч эмлык шудо полша шонен, ик кечын рӱдӧ пазарыш тудым ужалышым кычал каен.
– Ончем, пиалешем, лачак ик илалше ӱдырамаш ужала. Палыме лийна. Мо, кузе нерген каласкалышым. Тудо мыйым ончыш-ончыш да мане: «Ӱдырем, тый шке пеш кугу виян улат. Шке эмлаш тӱҥал. Тый дечет шот лектеш, молан манаш гын моткоч ушан да пашаче улат». Тулеч вара тудын дене кылым кучаш тӱҥална. Ик кечын мемнан деке унала тольо, да Кӱ курыкыш шудым погаш пырля наҥгайышна. Тудо мыйым шукылан туныктыш, шудо нерген ятыр каласкалыш. Вес гана колымыж деч изиш гына ондакрак толын кайыш. «Мый тылат чыла кодем. Тый калыкым эмлаш тӱҥалат», – манын, мыйым ӧндале, – шарналтыш Валентина Павловна.
Ты ийынак шыжым ик кечын кызытсе пелашыж дене чодырашке поҥгым погаш каеныт. Тудыжо изиш торлен, да ӱдырамаш шкет шоген кодын.
– Тиде жапыште шижым: вуйышкем пуйто тул умдо пурыш, капем мучко эртыш да йолем гыч лекте. Ик-кок минут памятник гай шогышым. Вара веле йолем, кидем тарватен кертым. Тиде Юмо мыйым тыге благословитлен, лектеш.
Тунамак ончыко тошкальым – ваштарешемак «боровая матка» шудо кушкеш. Тыге поҥгым погаш кайыше тудым ик корзиҥгам поген тольым, – палдарыш шудызо.
Тылеч вара Марий епархий гоч паломник семын нуно коктын куд ий тӱрлӧ кундемласе олалашке коштыныт: Ростовыш, Таганрогыш, Сочиш, Владимирыш, Бахчисарайыш, Москвашке Матронушка деке …
Тиде жапыштак ӱдырамаш шудо нерген возымо тӱрлӧ книгам, энциклопедийым наледаш, журнал-шамычлан возалташ да шинчымашыжым пойдараш тӱҥалын. Кызытат малаш вочмыж деч ончыч кас еда лудеш. Тачысе кечылан нуныжо тунар шуко погыненыт – шкаф полкылаже тич темыныт.
РУДН-ыште тунемын
– Шкеат ом пале, мо тарватен, но икмыняр ий ончыч мыйын моткочак Москвашке тунемаш кайымем шуаш тӱҥалын. Тыге РУДН-ыште (Российский университет дружбы народов) фитотерапевтлан туныктымо нерген пален налмеке, тушко йыҥгыртенам. Но 2020 ийыште лачак коронавирус чот шарлен ылят, группым поген огытыл. Ӱмаште шонымашем шукталте: 61 ияшем годым тиде университетым содыки тунем лектым да дипломым нальым. Тусо преподаватель-влакын палемдымышт почеш, Марий Эл гыч мый икымше тушто «фитотерапевт» специальностьым налынам, – палдарыш чолга ӱдырамаш.
Вашлиймаш
Мутланымына годым Валентина Павловна шудым погаш коштмышт годым лийше тӱрлӧ случайым каласкалыш. Иктыже поснак ӧрыктарыше:
– Шудым погаш мушкылтын, ару каем. Корныш тарваныме деч ончыч Юмылан пелештем, мемнам арален коштыкташ йодам, уке гын чодыраште ала-моат лийын кертеш. Икана, чодырашке пурымеке, Лёва мый дечем изишак умбакырак каен улмаш. Икмыняр жап гыч ончем – ваштарешем кӱрен тӱсан вургемым чийыше, шляпам упшалше изи гына капан пӧръеҥ толеш. Но мый тунам, нимынярат лӱдде, тудлан ала-молан рушла ойлышым: «Дедушка, ты меня не ругай. Я травы соберу и уйду. Приходи на рынок, я там травы продаю». А тудо ойла: «Ты там, там собирала. Я всё знаю». Умбакыже тыгерак каласыш: вашке тышке уда шонымашан еҥ-шамыч толыт, те нуным корныштыда вашлийыда, сандене чодыра гыч вашкерак лекса. Тидым колын, ме лӱдмына дене писын гына машинашке шична да мӧҥгӧ велыш тарванышна. Чынак, чодыра гыч лекмаште ваштарешна моткочак топката капкылан рвезе-шамыч машина дене пурат ыле. Тиде, очыни, чодыра оза але Лесовик лийын улмаш! Тидым вара веле умыленам. Тудо мемнам шижтарен.
Пӧртйымалнат, левашыштат…
Ӱстел коклаште ятыр жап мутланен шинчымеке, Валентина Павловна мом погымыштым ончыкташ наҥгайыш. Чыла каласкалымыжым шарнен кодаш – манаш веле, сандене, кок кидышкем кок телефонем кучен, почешыже коштым: иктышкыже ойлымыжым возышым, весыж дене фотографий-влакым ыштышым. А сурт-оралтышт мучко кошташыже шагал огыл логале: пӧртйымакат волышна, монча ден леваш леведыш коклашкат кӱзышна, ондакысе вӱташкыштат пурен лекна, пакчашкышт, гаражышкышт, палисадникышкышт миен толна.
Эн ончычак пӧртӧнчыкӧ лекна. Шинчашке вигак кум литр пурыман икмыняр банке мланде ӱй перныш.
– Тидым кодшо кечылаште поген толынна, – палдарыш ӱдырамаш. Да могай банкыште мо улмо нерген радамлын каласкалыш.
Вара пӧртйымакышт волышна. Туштыжо тӱрлӧ настойкан банкыже, бутыльже тунаре – йӧра, кушто мо улмым возен, уке гын чыла шарнен шукташыжат огеш лийыс.
Тушеч лекмеке, оралтышт мучко эртышна. Тӱрлӧ шудо ик вере кошкен кият, вес вере кашталаште кечат, кошкышыштым тӱрлӧ кугытан картон коробкалашке чаткан оптымо. Ончыктен коштшыжла, тыштат шудызо кажныжын молан полшымыж нерген радамлын каласкалыш. А мый, мо мутланышна, эре ӧрын колыштым: тиде вет тынар палаш да шарнаш кӱлеш! (Лудшо йолташна, шудо дене пайдаланаш кумылда лектеш гын, тылеч ончыч врач дене каҥашыза.)
Мо оҥайже, чот пайдале да полшен кертшылан шотлалтше южо кушкылым ӱдырамаш шынден огыл, а нуно палисадникыштышт, кудывечыштышт да пакчаштышт шкешт шочыныт! Пуйто тыште кӧ илымым палат. Ала палатак?..
Мучашлыме семын Валентина Павловна тыге ойлыш:
– Вием мыняр сита, тунар эше шудым погаш тӱҥалам. Еҥ-влаклан полшен кертмемлан мый моткоч куанем!
А ме тудын гай еҥ-влак улмылан тауштена.
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо
