Чыла тиде марий калыкын тиштыжлан шотлалтеш. Марий Тиште пайремым кугыжаныш кӱкшытыштӧ палемдаш тӱҥалмылан тений 24 ий темш. Кеч негызланже 1775 ий 10 декабрьыште Санкт-Петербургышто «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» книган ош тӱням ужмо кечыже шотлалтеш. Авторжо новокрещенский школын тунемшыже-влак лийыныт. Книгажым ямдылыме пашам Озаҥ архиепископ Вениамин Пуцек-Григорович виктарен.
А теве тений эше, марий йылмым шымлыше учёный-влакын ӱшандарымышт почеш, марий йылмынан икЫмше графический сӱретше шочмылан 325 ий темын. Такшым учёный-влак калыкнан уверым колташ кучылтмо эн первый йӧнжӧ семын пушеҥгыште ыштыме палымат, шикшымат, тӧтрет пуч дене шоктымымат, пикш дене колтымо умдымат шотлат. Но эн акрет тиштыжлан тамгам, тистым, тиштым – тукым палым – шотлат. Учёный-влакын ойлымышт почеш, икымше марий шомак-влак 1697 ийыште возалт кодыныт .Шереваште. Тгай тоя полшымо дене марий-влак икте-весылан кумалтыШ кунам лийме, тушман лишемме, мыняр парым нерген палым ыштеныт. Икымше гана кугурак марий текст 1705 ийыште сералт кодын.
Ты пагытыште Марий тиште кечым эртарыме радамжат поро йӱлаш савырнен шуын да икмырняр мероприятийым уша: Ӱпымарий лудмаш, «Мунло» интеллектуал модыш, «Идалыкын эн сай книгаже» конкурс, «Марла чын возена» тӱшкан возымо диктант, марий сылнымутчо-влакын у книга презентацийышт, лудшо-влакын конкурсышт, пайрем концерт да молат…
Ӱпымарий лудмашым Йылмым, сылнымутым, историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институт тений кокымшо гана эртарен. Тудо «Кызытсе компаративистикын пӱсӧ йодышыжо-влак» темылан пӧлекталтын ыле. Ты темжым эше икымше тыгай лудмаштак 2019 ийыште каҥашеныт.Тӱҥ шотышто тарватыме йодыш-влак марий языкознаний ден сылнымутын вияҥмышт, тӱвыра, йылме, литературышто вашкыл, кызытсе компаративистикын направленийже-влак, ончыкылыкшо нерген мутланымаш каен. Моско, Озаҥ олала, Пошкырт, Мордва, Одо, Коми, Дагестан кундемла, Беларусь гыч шанчызе-влак офлайн, онлайн йӧн дене ушненыт.
Мутат уке, ученый-шамычлан конференций йӧн дене шке шымлымашышт, сеҥымашышт дене ваш палдараш, тургыжландарыше йодыш-влакым каҥашаш, опыт дене пайлалташ моткоч кӱлешан. Шкештат тыге кушкыт. А мыланна, тыглай марий-шамычлан, шочмо йылме, сылнымут, историй дене кылдалтше у шымылымаш лектыш утларак оҥайла чучеш. Мутлан, шукыштлан келшыш, очыни, пленар заседанийыште йоҥгалтше кум докладшат. Филологий науко доктор Любовь Абукаева Валериан Васильевын «Марий мутер» книгажын кузе ышталтмыже нерген ойлыш. Лачшымак кузе автор марий кумалме йӱла дене кылдалтше шомак, термин-влакым тунам, кунам элысе политикыжак религий ваштареш лийме пагытыште, мутерыш пуртен да ончыкылык тукымлан арален коден. Кузе автор ончыко ужын да шонен моштен. Каласен кодыман, мутер 1926 ийыште лектын. Ты докладше лудшына-шамычланат оҥай лиеш, очыни, сандене автор тудым мемнан йодмо почеш газетыш савыкташат пуаш сӧрыш.
Пошкырт кундемыште марий йылмым тунемме дене кылдалтше йодышым Р.Г.Кузеев лӱмеш Этнологий шымлымаш институт гыч толшо историй науко доктор, профессор Фаиль Сафин волгалтарыш. Пошкырт велне чумыр марий-влакын ужашышт 18 процент лиеш. Тиде кугу чот. Марий йылме дене мутланышыже шагалем толеш гынат, туныктымо паша начарын огыл кая, правительствыт йӧным ышта. Докладчикын ойлымыж почеш, тушто шочмо йылмым шымлыме пашаже начарын кая. Санденак профессор ты шотышто полышым Марий Эл деч вуча, ала иктаж шымлызе тышеч кумылаҥеш, манеш тудо. Сафин шкенжын чумырымо материалже денат пайлалташ тореш огыл.
Моткоч куандарыш Пошкырт вел Янаул район Тумна ял гыч докладчик Елена Гильмитдинова. Тудо лӱмлӧ шанчызе В.Васильевын шочмо ялыштыже тудлан пӧлеклалтше тоштер-пӧртым вуйлата. Да, да, тушто тидлан лӱмын пӧртым угыч чоҥен шынденыт. Шуко материалым погеныт. Ученыйын паша лектышыжым, марий калыкын йӱлаж ден тӱвыражым кумдан шарыме шотышто кугу пашам ворандарат. Мо куандарыш: тӱрлӧ грант проектлаште шеныштым тергат, сеҥен налме шийвундо кӱшеш чыла тидым ыштат.
Конференцийын пленар погынымаштыже Марий Эл Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже-влак Н.Козлова ден Л.Яковлева, Кугыжаныш Погынын депутатше Н.Пушкина, тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже И.Садовин, Оньыжа Э.Александров, мер, тӱвыра, шанче пашаеҥ-влак лийыныт, пайрем дене саламленыт. В.Васильевын шарнымаш оҥаж деке пеледышым пыштеныт. Марий институтлан ученыйын лӱмжым 1983 ийыште пуымо.
С.Носова
