24 майыште Морко район Малиновка ялыште учёный, сотемдарче, туныктышо Валериан Васильевым (Ӱпымарийым) шарныме лӱмеш чапкӱм почмо.
Ты пашам шукташ Йошкар-Олаште Морко вел ушемын чолга еҥже, мер пашаеҥ Юрий Захарович Петровын шонымашыже лийын. Тудым илышыш пурташ Морко район администраций вуйлатыше Александр Голубков, Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше В.М.Васильев лӱмеш Марий институтын шымлызыже-влак полшеныт.
Мероприятийышкат утларакше нунак погыненыт. Тыгак эше, землякыштым пагален, Йошкар-Олаште Пошкырт кундемын шочшыжо-влакын «Ош Виче» ушемын чолга еҥышт, Семисола кундемысе яллаште илыше-влак ятырын чумыргеныт.
Вашлиймаште Валериан Михайлович могырым Йошкар-Ола гыч тукым уныкаже Павел Шакирьянович Кайниев, а пелашыже Наталья Васильевнан могырым шӱжаржын ӱдыржӧ Екатерина Кирилловна Логинова (Морко гыч) эн кугу уна лийыныт. Лач нуныланак шарныктыш кӱм почаш ӱшаненыт.
– Тиде шарнымаш кӱ – Валериан Михайлович ончыкылык тукымлан палдарыме шкешотан тамга, – палемден Юрий Захарович. – Мыламат тиде ял пеш шерге да лишыл – тыште ачам шочын. Ачам да тыште илыше-влак дене мутланыма да тудын илыш-корныжым шымлыма гоч Валериан Михайловичын Кугу Кожлаял ӱдырым марлан налмыже да илыш пыжашым тышечын тӱҥалмыштым пален налынам. Тыштак нунын икымше икшывышт шочын.
Васильевмыт еш Малиновка ялыште улыжат кум ий илен гынат, кундемым чапландарымаште надырышт моткоч кугу. Ты шотышто тиде ялыште шкет илыше Иван Арсентьевич Ефимов тыгерак каласыш:
– Ачамын ойлымыж почеш, яллан лӱмым пуымо шотышто Валериан Михайлович тыршен: документ паша дене коштын. Ялыште эн грамотный лийын. Пелашыж дене мӱкшым онченыт, нылле лишке омарташт лийме нерген ойлымым колынам. Йошкар-Олаш илаш куснымекышт ялыштына мӱкш нунын дечак кодын. Наталья Васильевна ачамлан да изаже-влаклан ала кум ала куд омарта мӱкшым пуэн коден. Очыни, мыят тудо тукым мӱкшымак кызыт ончем.
Тунемше, ушан-шотан улмышт, чыла пашам мучаш марте шот дене шуктышо вате-марий Васильевмыт шукылан пример лийыныт.
– Валериан Михайлович нерген мылам шуко каласкаленыт, тудо – мыйын кугезе ковамын изаже. Учёный лиймыже мыйымат тунемаш таратен: медучилище деч вара университетыште тунемынам. Мыят кугезе кочам гаяк лияш тыршенам. Марий тӱвырам, образованийым, наукым вияҥдымашке кугу надырым пыштымыжлан вуем савем да тудым шарнымыланда, кушкын толшо тукымлан палдарымыланда моткоч кугу тау, – каласен Павел Шакирьянович.
Пошкырт кундемын чолга эргыжын илышыже, пашаже нерген калыклан моткоч палыме, а Наталья Васильевна пелашыже нерген шукышт, очыни, ты вашлиймаште пален нална. Кугу Кожлаял ялын шочшыжо Альберт Багаев илыш-корныжым шымлен, шуко материалым чумырен.
– Наталья Васильевна поян ешыште кушкын. Ятыр сурт вольыкым ашненыт: имньым, сӧснам, ушкалым, казашт поснак шуко лийын. Тидлан кӧра ялыште ачажым Каза Васли маныныт. Васли кочам армийыш наҥгайымеке, чыла сомылым Наталья Васильевна виктарен колтен.
Ик олмапушто кандаш сортым прививатлен моштен. Сад-пакчаштышт чевер олмам тамлымем тачат сайын шарнем. Вич йоча кушкын, пашам йӧртен ыштеныт, мӱкшым онченыт. Поро кумылан лийыныт, икте-весылан полшен иленыт, – еш илышышт нерген каласкалыш Екатерина Кирилловна. – Валериан Михайлович науко дене кылым кучен гын, Наталья Васильевна психологийым, арифметикым тунемын, руш йылмым сайын пален. Тунеммыже ешым виктарен колтымаште моткоч кӱлешан лийын да тидланак икшывыже-влакымат кумылаҥден моштен.
Калыкнан пагалыме эргыже марий сылнымутым, фольклорым шымлен. Садлан вашлиймаште МарНИИЯЛИ-н шанче пашаеҥже-влак почеламутшым лудын пуышт, мурыжо-влакым муралтышт.
Чапкӱм почмын кӱлешлыкше моткоч кугу. Тидын шотышто МарНИИЯЛИ вуйлатыше Людмила Яковлевна моткоч чын иктешлымашым ыштыш:
– Тиде паша Валериан Михайловичым шарнымаш кумдаҥмым эше ик гана пеҥгыдемда. Тудын ыштен кодымо пашажым шотыш налын, тудын дене Морко кундемыште илыше-влакат кугешнат. Икте-весе дене келшен, ваш-ваш полшен илет гын веле паша лектыш тӱвыргӧ лиеш. Шарныктыш шукырак лиеш гын, тудо историеш шукылан кодеш, илыш корныж нерген утларак йоҥгаш тӱҥалеш. Мотор пӱртӱс лоҥгаште верланыше ялыш да тиде чапкӱ деке йоча-влакат экскурсий дене толаш тӱҥалыт манын ӱшаныме шуэш. Виян шымлызе, сай ача, коча, шке калыкшым да Морко велымат шке кундемже семынак йӧратыше.
Молан лачшымак тиде ялыште кӱм почыныт?
Чӱкша курык деч тораште огыл революций деч ончыч Озаҥ-Уржум-Уфа кӱртньыгорным почаш шоненыт улмаш. Озаҥ губернийын тунам тыгай планже лийын. Тушто илыше да пашам ыштыше Валериан Михайлович тидым пален да садланак пелашыж дене пырля Малиновка ялыш илаш куснен.
Наталья Васильевна – Морко район Кугу Кожлаялын ӱдыржӧ. Озаҥысе учительский семинарийыште тунемын, туныктышылан пашам ыштен. 1919 ийыште ешым чумырымеке, идалык гыч ӱдырышт шочын. 1921 ийыште Васильевмыт еш чоҥышашлык кӱртньыгорно деч тораште огыл, Малиновка ялыште, сурт оралтым чоҥен. Но кӱртньыгорным ыштен шуктен огытыл да, сурт оралтыштым рончен, Йошкар-Олаш иканаште 12 имне воз дене конденыт.
Чын лӱмжӧ
Ты шотышто МарНИИЯЛИ-н вӱдышӧ шанче пашаеҥже, Филологий науко кандидат Марина Ипакова тыгерак палемдыш:
– Пошкырт кундем Тумна ялыште шочын-кушшо рвезым ялыштыже изи Демьян маныныт. Шым ияшыж годым ачаже школыш колтынеже улмаш, но эргын кайымыже шуын огыл. Варажым школышто тыршен тунемын, поснак руш йылмым сайын тунемын. Кажне класс деч вара Тауштымо чапкагаз дене палемдалтын. Школ деч вара Уфасе училищыште, Бирскысе инородческий учительский школышто тунемын. Школ деч вара умбакыже семинарийыш тунемаш каяш шонен, но тынеш пураш кӱлын. Тынеш пурымеке, тудо Валериан лӱмым налын. Экзаменым сайын кучымек, Озаҥ оласе духовный семинарийыш тунемаш пурен.
Алевтина БАЙКОВА
Авторын фотожо
