Шке жапыштыже марий калыклан суапым ыштен кодышо талешке-влаклан шарныктышым республикыштына икмыняр вере шогалтыме: Морко ден Советский велне – Онарлан, Оршанке районышто – Мамич Бердейлан, Звенигово районышто – Пашканлан, Волжский районышто – Чоткарлан (эсогыл тичмаш комплексым тӱзатыме), Курыкмарий районышто – Акпарслан, Аказ ден Ковяжлан (кеч Аказше саде Акпарсетак), Советский районышто – Кундыш Кугызалан. Марий Эл деч ӧрдыжтыжӧ Киров областьыште Болтушлан (26 апрельыште палемдалтше Марий талешке кечымат 1556 ийыште тудын марий калыкнан эрыкше верч вуйым пыштыме кечыж дене кылдыме), Акпатырлан улмым ончыктен кертына. Чумбылатымат ушештараш лиеш, но тудлан шарнымаш кӱм огыл, тудым тойымо курыкышто марий тамгам вераҥдыме. Пошкырт кундем Мишкан районышто ик шнуй отышто Султан-Кереметлан шарныктыш кӱм пыштымым палемдыман.
А шукерте огыл эше кок шарныктыш ешаралтын. Иктыже – Чумбылатланак, XII курымышто Виче велне илыше марий князьлан, тудым эше «йӱдвел марий-влакын онышт» маныныт. Тудлан Шернур посёлко покшелне ынде памятник шога. Торжественный мероприятийыш республикысе Марий юмыйӱла ушемын онаеҥже-влакат погынен миеныт. Памятникым шогалтыме пашам Анатолий Гусев кок эргыж дене пырля ворандарен колтен. Тидлан икмыняр ий ончыч Киров кундемыште Чумбылатлан кумалме курык гыч кӱм конден. Шарныктышын образшым скульптор Сергей Яндубаев ямдылен. Тӱҥ онаеҥ Александр Таныгинын палемдымыж почеш шарныктышым шогалтыме верым кумалаш толмо верлан шотлыман огыл. Тудо талешке, он семын чапландарыме вер лиеш.
Киров область Кикнур районысо Какшанмарий ялыштат марий талешке Ош Пондашлан шарныктыш кӱм пыштеныт.
Ош Пондаш, але Никита Иванович Бай-Борода – легенде почеш, Вӱтла кундемысе марий-влакын онжо, XVI курымышто илен. Тунам Вӱтла княжестве Шӧртньӧ ордан кид йымалныже лийын, тидын годымак Галич княжествылан йозакым тӱлен.
Саде йозакетым тӱлаш огыл манын, Ош Пондаш Галич ваштареш шогалын. Шӧртньӧ Ордан сарзыже-влакын полшымышт дене тушманым кырен шалатен. Но ончычшо тудо христиан верам налын улмаш, ӱдыржымат тынеш пуртен да Галич тукымыш марлан пуэн. Варажым ты княжествым Андрей Федорович Ростоцкий вуйлаташ тӱҥалын. Садыж денак умылыдымашыже лектын, да 1350-1372 ийлаште сар ылыжын. Тудын гыч Ош Пондаш сеҥыше лектын да шке калыкшылан эрыкым конден. Тудын княжествым вуйлатыме жапыште вӱтла марий-влак вияҥыныт.
1385 ийыште марий он чума чер дене черланен да илыш гыч каен. Угарман кундемыште илыше марий-влакын ойлымышт почеш, Ош Пондашым Тоншай районысо Ромачинский отыш тойымо. Тусо марий-влак тачат Ош Пондашын поро чонжылан да марий-влакым серлаген шогымыжлан ӱшанат. Кӱ ӱмбалан возен шындыме: «Марий талешке Кугуз Бай-Борода Никита Иванович Ош Пондаш XIV курым».
Шарнымаш кӱм торжественно почмашке Угарман кундемысе Шараҥ, Тонкин, Тоншай районла, Киров область гыч марий мер актив, усталык коллектив-влак, Марий Эл гыч Мер Каҥашын еҥже-влак – Оньыжа Эдуард Александров, оналмаш Валерий Мочаев, журналист Сергей Щеглов – лийыныт.
Светлана Носова
Снимкыште: Чумбылатлан шарныкытыш
Фотом МЭТР телеканалын репортажше гыч скриншот дене ыштыме
