МАРИЙ ЙӰЛА МАРИЙ ТӰНЯ

Тукымвож аралтыш: Шымакш пӧрт леведыш гаяк

Тукымвож аралтыш

Шымакш пӧрт леведыш гаяк

Марий Элыште 2021 ий – марий вуйчием идалык

Вуйоҥго, шовыч, вуйсолык, шыҥашовыч, пылышшовыч, шурка, оръеҥ упш, сорока, шымакш, шарпан, теркупш – марийын могай гына вуйчиемже уке улмаш! А таче шовыч ден шыҥашовыч деч молыжым шукынжо эсогыл огына пале. Кугезе кочана-кована-влакын ала-кунам ожно чиен коштмо вургемышт ойыртемалтше веле огыл, эшеже ӧрыктарыше.

19 мартыште Марий Элысе Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерыш погынышо-влак лач тиде да моло нергенат палемдышт. Йыргешке ӱстелыш чумыргымын амалже теве могай лийын. «Марий тӱр рӱдер» мер организацийым вуйлатыше Ираида Степанова тений «Марий вуйчиемым аралена» проектым илышыш шыҥдараш лийын. Тидым Республикын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствыже сайлан шотлен. Проект дене келшышын 2021 ийыште шуко мероприятийым палемденыт. А ты кечын проектын презентацийже эртыш. Интернет дене пайдаланен, вияш трансляцийымат ончаш йӧн лийын.

Проектын тӱҥ шонымашыже: самырык тукымым вуйчием, тудым вашталтыме йӱла дене палдараш. Вет вуйысо чием Сандалык, Юмо деке чакырак, кажныже – кумда философий.

Марий Эл калык кидмастарже И.Степанова «йыргешке ӱстелыш» погынышо-влаклан эн ондак шымакшым чиен коштшо Качыри коважлан пӧлеклыме почеламутшым лудын пуыш, вара икымше кидпаша лектышыже – вуйчиемже – нерген шарналтыш.

Тиде погынымаш деч ончыч «Марий тӱр рӱдер» соцкылыште «Вуйчиемым пӱтырымӧ, вашталтыме йӱлам эртымыда шуэш мо?» теме дене йодыштмашым эртарен. Тушечын «Тиде мыланем кӱлешан» манын, вашмутым пуышо-влак кокла гыч 23 процентше палемден, «Оҥай ыле пален налаш» – 23 процент, «Ондак тидын нерген умылынем» – 30 процент, «Мыланем тиде огеш кӱл»  – 20 процент, моло 4 процентше шонымыштым комментарийыште возеныт.

Погынымашын озаже тыгак турист-влакын марий вуйчием дене фотосессийым эртараш кумылан улмыштым палемден. Мутлан, шурка дене. Эн-эн ожныжо чыла марий-влак шурка дене коштыныт (пӧръеҥ-шамычат!). Вараже, кум этнографический тӱшкалан шелалтмекышт, чиемышт вашталтын. Шонен ушет кая, кузе шуркам нумалын сеҥеныт? Уке-уке, нелылан кӧра огыл, а моткоч кӱкшӧ улмыжлан ӧрат. Сурт сомылым ышташат, вӱташ, пӧртыш пурен лектын кошташат йӧндымыла чучешыс. Чодыражым ойлыманат огыл – пушеҥгын укшлаже мешаеныт дыр. Тугеже лектеш: марий-влак шордо гай лийыныт. А кузе тудым вуйыш шынденыт, мо дене кучыктеныт –мыланна тачат тушто. Кызыт, кеч сценыште выступатлаш йӧнан лийже манын, кажныже шуркаш вашталтышым пурташ тырша.

Ме палена: Марий тӱр рӱдер пелен тоштер уло. Тудо тошто вургем дене эреак пойдаралтеш, ынде вес тӱрлӧ вуйчиемат ешаралтеш. Кушко, кунам, молан, а, тӱҥжӧ, кӧлан нуно чияш ышалтыныт – шагалынже палат. «Энсай» кевытыш ӱдырамаш пурен шогалешат, вуйоҥгым налын чияш кумылан улмыж нерген каласа. А тыгай вуйчиемым ожно лач ӱдыръеҥ-влак веле чиеныт, тугеже молан таче тудым марлан кайыше ӱдырамаш вуйышкыжо шындышаш? Але сценыш лектын шогалше ӱдырын вуйыштыжо шымакшым ужына. Тидат йоҥылыш: шымакш марлан кайыше ӱдырамашлан веле ышталтын. Але изи ӱдыр шийдарманым, сывынан вургемым чиен шогалеш. Чыла тыгай экшыкым акрет годсо вургемнан шотшым, радамжым палыдымаш дене кылдаш лиеш. Мыняр гана колалтын: «Марий вате-шамыч шымакшым кудалтеныт, да шотышт пытен».

Интернетысе соцкылыште видеош войзымо документальный фильм коштеш: 1930 ийлаште марий-вате-влак шымакшым тулотышко кышкаш черетыште шогат. Тыге нуно, тошто йӱла деч утлен, ончыкыжо сайын илаш тӱҥалыт, шонат. Мыят тудо фильмым чон корштен онченам.

Илалше-влак деч шагал огыл колалтын: бригадир, ялыште илыше вес кугурак чинан еҥ але руш ӱдырамаш урем дене ошкылшо шымакшан ӱдырамашым ужмекше, поктен шуын да вуйчиемжым чож гына кӱрын луктын, поген налын кудалтен. Шымакшан, шуркан марий ӱдырамаш вуйым кӱш нӧлтен, капкылым рыҥ кучен коштын. Молышт, очыни, тидлан кӧраненыт.

Эрвелмарий ӱдырамашлан ӓкӓйым (шымакшым нуно тыге лӱмденыт) кок йочам ыштымекыже веле чиктеныт. Тугеже тудо ондак чын да кӱлешан улмыжым пеҥгыдемдышаш улмаш. А кӧ, марлан лекде, йочам ыштен, тыгайлан ты вуйчиемым йӧршынат пуэн огытыл.

Санкт-Петербургысо музейыште XVI–XVIII курымласе тошто шымакш-влак аралалт кодыныт. Ожнысо вуйчиемыште тӱр утларакше кӱрен тӱсан. А сорока марийын вуйчиемжылан огеш шотлалт улмаш. Тынеш пуртымеке, ӱдырамашлан виешак руш сорокам чиктеныт. Но сорокашкыже марий вате, илен-толын, марий тӱрым тӱрлен. Вуйпӱтырымӧ ава марлан толшылан кузе сорокам пуртен шынден: шӧрын, шолашкыла але пурлашкыла – тугакак илыш мучкыжо нумалын. Сорокан але шымакшан-влак вашла лугалтын огытыл: мутлан, сорока шымакшаным марлан налын огыл, але, мӧҥгешла, шымакшан – сороканым.

Эше ик оҥай факт: лишылрак марий-влакын шымакшышт кӱшкӧ ончен гын, торарак-влакын мучаш лукшо саҥга деке лишкырак да лишкырак волен. Тыгайжылан Урал ден Киров вел марий-влак шотлалтыт. Вуйчиемыштат нунын «шыҥашовыч» маналтеш.

Шымакш шурка гычак лектын, ойлат. Шымакш дене кылдалтше икмыняр калык пале да ойӧрӧ улыт: шымакшым чийыше еҥын вуйжо нигунам огеш коршто, тудым вес кидыш пуаш огеш лий, йомдараш огеш йӧрӧ. Шымакш лиеш вич каштан, шым каштан… Молан? Тачат раш огыл. Тидым да моло йодыш-влакымат шымлыман да шымлыман.

Ынде вуй пӱтырымӧ йӱлаш куснена. Сӱаныште вуйпӱтырымӧ ава кугу рольым модшаш (марлан лекмем годым мыйынат тыгайже лийын, но шотшылан, лӱмжылан веле улмаш – авт.). Ожно вуйпӱтырымӧ ава марлан кайыше ӱдырын ик ӱппунемжым рончен, кокытлан шелын пунен (вет нуно ынде коктын лийыт!), пӱтыралын, вуйчиемым пижыктен.

Рывыж упш ожно рывыж йол коваште гыч ышталтын. Саҥгаште – ончыл йолын коваштыже, шеҥгелне – шеҥгел йолын. А кызыт рывыж упшыш кеч-могай пушкыдо ужашым йытыралан пижыктат, але саде рывыж упшетым вуйыш шӧрын, тупела пурталал шындат. Кужэҥер велне вӱргенчык да рывыж упш дене ӱдыр марлан толын, а сӱаныште вуйпӱтырымӧ ава вӱргенчыкетым кораҥден да тореш упшалтен. Тыгак марий ӱдырамашын саҥгаште ӱп койшаш огыл. Кызыт тидымат шотыш огыт нал.

Шӱй нергенат палемдыман, вет тудо – кӱшыл ден ӱлыл тӱням ушышо вер, садлан шӱй йыр йыргешке шийым чиеныт. Чыла поянлык ӱдырамашын ӱмбалныже лийын. Ала тушман илемышкышт кержалтын, ала илемыштым тул авалтен – ӱдырамаш куржын утлен шуктен гын, чумыр поянлыкше пеленжак кодын. Адакше тыге, шийдарман гыч ик оксажым налын, киндыш савыраш лийын.

Нине да моло оҥай версий-влакым «йыргешке ӱстелыш» погынышо-влак: Марий Эл тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министрын алмаштышыже Галина Ширяева, МарНИИЯЛИ-н …..Тамара Молотова ден … .пашаеҥже Натальяа Мушкина, культурологий доктор Галина Шкалина, Евсеев лӱмеш тоштерын….. пашаеҥже Надежда А. Васканова, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже Евгений Каменщиков да молат – каласкаленыт.

Мучашыште Ираида Александровна иктешлымашым ыштыш: кажне суртышто ик шымакш гыч лийшаш. Кунамже кеч ик гана чиен ончаш: реликвий але аралтыш семын…

Проектым келгынрак илышыш шыҥдараш шонымаш дене шуко мероприятий эртаралтшаш:

  • марий вуйчием нерген шукырак информацийым погаш, тудым ыштыше да келгынрак шымлыше-влак дене палыме лияш;
  • марий вуйчиемым чиен, ик чевер мотор кечын Изи Какшан эҥер воктене акцийым эртараш (кумылан-влакым чылаштым чикташ);
  • «Марий вуйчиемым аралена» флешмоб ышташ;
  • вуйчиемым ямдылаш да тудым чын пӱтыраш тунемме шотышто семинарым эртараш;
  • мастерской ден частный коллекцийым кучышо-влакын выставкыштым чумыраш;
  • турист-влакым ушымо этнофорум да молат.

Каласыман, «Марий вуйчиемым аралена» проектым кумдаҥден, Россий Президентын грантшылан темлыме. Сеҥымашыш шуаш гын, марий вуйчиемым шымлен, радамлен кином войзаш да книгам лукташ лиеш. Тыгак футболкым, бейсболкым, кружкам марий вуйчиеман сӱрет, фото, логотип-влак дене сылнештараш йӧн лектеш. Тугеже ты проектлан кугу сеҥымашым тыланен кодына.

Екатерина Тетерина

Снимкылаште:

Авторын да Алевтина Кузнецован фотошт.

Валентина Безденежныхын, Наталья Венинан да Алина Хорошавинан  сӱретышт.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий