Шукерте огыл Республикысе И.С.Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжын Калыкле сымыктыш гимназийжын методистше, руш йылмым да литературым туныктышо Лидия Иксановалан педагогике науко кандидат лӱмым пуэныт.
«Общеобразовательный организацийыште этнокультур пашам виктарымаш» теме дене кандидатлык диссертацийжым тудо Ярославльысе К.Д.Ушинский лӱмеш кугыжаныш педагогический университетыште арален. Молан лач ты йодышым ойырен, шымлыме пашан иктешлымашыже могай, этнокультур пашам вияндаш школышто мом ыштыман – тудын дене вашмутланымашым лудаш темлена.
– Лидия Геннадьевна, эн ончычак Тендам шокшын саламлена! Ончыкыжым эшеат кугу сеҥымашыш шуаш тыланена.
– Пеш кугу тау. Поро йолташ-влакын сай шомакыштым эре кÿкшын аклем, нуно мылам моткоч шерге улыт.
– Кандидатлык диссертацийлан молан лач ты темым ойыренда?
– Почеламутемын корнылаж дене вашештем: «Мый корнемым ыжым ойыро, корно мыйым ойырен». Школышто ышташ тӱҥалме 1990-ше ий гычак «Воспитательная работа на основе марийской национальной культуры» теме дене пашам ыштем, туныктымаштем ынде 34 ий марий культурым, марий калык педагогикым кучылтам. Кÿшыл квалификаций категорийымат эре тиде теме денак араленам. Весыжым шоненат омыл, вет марий калык педагогике – йоча-влакым шуарыме пашаште моткоч пеҥгыде негыз. Адакшым марий шÿлышем да кумылем, калыкемлан могай-гынат пайдам кондаш тыршымашем мый нигуш чыкен ом керт, руш манмыла, «прёт и всё». А мый эше тидым ыштен кертам гына манын шонем. Арам огыл дыр Юмо мыйым школыш конден (такшым журналист лияш эре шоненам), школ – самырык тукымым таптыше апшаткудо, а тачысе тунемше-влак элнан ончыкылыкшо улыт. Нуным могайым куштена, элна тугай лиеш . Мыйже пеш Марий Элем верч тургыжланем, шонем. Марий культурын негызеш кушшо марий йочана-влак «мемнам шуяш» тÿҥалыт манын ÿшанем, садлан тиде темым ойыренам. 11 ий школ директорын алмаштышыжлан, 14 ий школ директорлан пашам ыштышым, мо гынат, опыт кугу. «Ала вара тудо так йомеш? Уке, тудым шыҥдарен кодашак кÿлеш», – шонем.
Ты темым ойырен налаш эше кок амал ыле. Научный вуйлатышем, Марий кугыжаныш университетын профессоржо, педагогике науко доктор Светлана Николаевна Фёдорова. Пеш ушан-шотан, чулым марий ÿдырамаш, этнопедагогикылан негызым пыштыше шымлызе Геннадий Никандрович Волковын тунемшыже (таче мыят ынде нунын тунемшышт улам манын кертам да тидын дене моткоч кугешнем) ты теме дене пашам ышташ да аралалташ темлен, вÿден шоген, полшен. Таче тудлан мланде марте вуем савем! Кокымшо амал: тиде пашам йöратыме Марий кугыжаныш университетемлан пöлеклем. Тудо мыйым шуарен, илыш корныш луктын, Айдемым ыштен. Чыла преподавателем-влаклан кугу таум каласем.
– Диссертаций – ончылно шындыме йодышым келгын да тӱрлӧ могырым шымлыме паша. Адакшым этнокультур предметлам туныктымо дене кылдалтше теме таче марий калыкнан ик эн тургыжландарыше йодышыжлан шотлалтеш. Шымлыме пашадан иктешлымашыже дене палдарыза.
– Чынжымак, диссертаций – пеш серьезный, кугу да келге паша, уло 34 ийысе паша опытем да 7 ий шымлыме пашам иктешлыме кутыш. Южгунамже кудалтем манынат шоненам, но, шкемым кидыш налын, адакат йÿд-кече тыршенам, лийже манынак шоненам. Молан тудо кÿлеш ыле? Шукынжо, школышто марий йылмым тунеммаш, тÿрлö мероприятийым марла эртарымаш, ИКН предметым вÿдымаш лиеш гын, тиде сай манын шонат. Уке, тидын дене гына школышто, йочасадыште серлагаш огеш лий, чумыр образований пашаште марий калыкын педагогикыжым кучылтман, тунам гына ме наций семын аралалт кодын кертына. Ынде учёный семын каласаш тептерем уло гын, каласем: таче ме марий калык педагогике шотышто веле огыл, а марий этнопедагогике нерген кутырена, вет илыш пеш чот ончыко ошкылын, шуко калык ой, туныктен ойлымо ой «тоштемыныт». Меат «переоценке» манметым ыштышаш улына, мутлан, у технологий йöным кучылтын, тачысе самырык тукым кугурак тукымым шукылан туныкта. Тиде пеш сай, вет рвезе уш виянрак, а кумыл чолгарак. Цифраҥдымаш тÿҥалмеке, школ-интернатыштына «цифровой волонтёр-влакым» – компьютерым, интернетым сайын палыше тунемшына-шамычым – погышна. Нуно илалшырак туныктышо-влаклан полшаш тÿҥальыч. А ковид жапым налаш? Марий калыкын ойöрыжым кучылтмылан кӧра коллективыштына черланыше кужу жап уке ыле.
Диссертаций теме вуйлатыме паша дене кылдалтын. Молан? Общеобразовательный организацийым законын йодмашыже дене келшышын вуйлаташ кÿлеш, садлан законым сайын палыман. А тудо теве мом ойла: школыш коштшо икшыве да ача-ава-влакын йодмышт почеш нунын йылме правашт да этнокультур шотышто йодмашышт шукталтшаш. Россий – шуко национальностян кугу еш, адакшым элна мучко школ-влакат шуко нацинальностян, шуко культуран, шуко конфессиян коллектив улыт. Тугеже образовательный процессым кажныштын культурыштым шотыш налын виктарыман. А тиде пешыжак куштылго огыл.
Терминологий шотышто. Школым, кушто марий йоча-влак тунемыт, кузе гына манын огытыл: «национальный», «этнокультур компонентан», «национально-региональный компонентан», «этнокультур образованийым пуышо» да тулеч моло. Таче ме ойлена: кызытсе школ – «полилингвальный», «поликультурный», «с образовательной системой с этнокультурным составляющим». Национальный школ лийын кертеш тунам, кунам тушто ала-могай ик калыкын представительже-влак веле тунемыт, а мемнан школышто тÿрлö национальностян калыкын икшывышт шинчымашым погат, садлан элна мучко туныктымаш единый лийшаш гын (Россий Федерацийыште илена), воспитанийын негызшылан ик тÿҥ шонымаш вочшаш: «чыла калык коклаште тыныс да келшымаш» ден «культур-влак кокласе вашмутланымаш».
– Кузе вара Марий Элысе школлаште марий этнокультурым аралаш, шыҥдараш да вияҥден колташ?
– Лач тиде мемнам таче чот тургыжландара. Мыйын диссертаций тидлан сай вашмутым пуа. Мутат уке, йодыш школ вуйлатыше дене кылдалтын, ты процессым кидыштыже тудо кучышаш, шкежат марий лийшаш (але марий шÿлышан), вес культурым да йылмым пагалыше, авторитетан. Вуйлатыше – вуй, тудын йырже командыже погалтеш, лач икоян коллектив дене гына таче школышто марий шÿлышым кучаш лиеш.
Диссертаций пашаш пöртылам. Темыже – «Общеобразовательный организацийын этнокультур пашажым виктарымаш», цельже – эн сай лектышым пуышо туныктымо йöным, средствым муаш, объектше – тиде процесс дене вуйлатыме процесс, предметше – педагогический йöн ден средстве-влак. Тыглай каласаш гын, марий школ-влакым арален кодаш манын, мом ышташ кӱлеш? Тымарте тыгай темылан диссертаций лийын огыл. Ынде уло, системым ончыктенам, модельым чоҥенам, тудым таче чыла школ кучылт кертеш, да кучылташ тÿҥалыт, шонем. А мый чыла школ вуйлатыше-влаклан полшен сеҥем: ой-каҥашым пуэн але методический разработко-влак денат полшаш ямде улам.
– Шымлыме пашада педагогикыш мом уым пуртен?
– Этнокультур пашам шуктышо школ-влакын спецификыштым почын пуымо, тыгай школын ойыртемже-влакым тÿрыс ончыктымо да почын пуымо, модельым чоҥымо да вич компонентым тÿрыс почын пуымо, тыгак этнокультур пашан качествыже кÿкшö лийже манын, могай кÿлеш, тугай средствым кучылтмашым ончыктымо; системный, аксиологический, социокультурный да ситуационный йӧн-влакым кучылтын, тÿрлö педагогике йöным темлыме; этнокультур пашам вуйлатыме кугу лектышым пуыжо манын, тÿрлö показатель ден критерийым пуымо.
Диссертаций пашам Калыкле президент школ-интернат, вара Калыкле сымыктыш гимназийыште (тудын инновационный типше семын) шуктенам, садлан Алексей Анатольевич Паскичевлан таум ыштем. Мемнан тунемме тӧнеж таче рушла каласаш гын «уникальныйлан» шотлалтеш: 64 ий вияҥ толмо корно сай лектышым пуа, марий культурым тÿрыс кучылташ йöным ышта.
Шымлымашын паша лектышыжым таче респубикысе моло школ-влакат шыҥдарен толыт, марий йылмым туныктышо-влак кучылтыт.
Ты теме дене 32 статьям уло: кокытшо англичан йылме дене тÿнямбал журналлаште савыкталтын, визыт – ВАК журналлаште, молыжо – тыгак науко да практике журналлаште.
– Тунемме верыште этнокультур паша вияҥже манын, эн ончычак мом шотыш налман?
– Эн ончыч, мутат уке, тиде йодышым тÿрлö могырым шымлаш (анализым ышташ) кÿлеш. Вара йоча, ача-ава, социал партнёр-влакын йодмашыштым, кугыжаныш могырым кÿлешлыкым да йодмашым шымлыман. Умбакыже образовательный процессын чыла субъектшын (туныктышо коллективын, тунемшын, ача-аван, социал партнёрын) национальный да психологический характеристикыштым эскерен, этнический составым шекланен, кÿлеш инструментарийым кучылташ.
Таче кокымшо август. Кажне школ у тунемме ийлан ямдылалтеш. Школ вуйлатышылан мом ыштыман? Ресурсым погаш; школышто единый этнокультур политикым чоҥаш; анализ негызеш паша программым да планым ышташ; эре мониторингым наҥгаен шогаш; туныктышо-влакым кумылаҥдаш; нунылан методике могырым полшен шогаш; вес социал партнёр-влак дене кылым кучаш да ты йодышым эре контрольышто кучаш.
Эн тÿҥжö – марий туныктышо, тунемше, ача-ава-влак пырля пашам ыштышаш улыт, а нуным марий (але марий шÿлышан) вуйлатыше ушышаш.
– Шукерте огыл «Мари ушем» мер организаций Йошкар-Олаштына кугыжаныш марий йылме дене курс-влакым эртарен. Тушко марий йылмым йӧршеш палыдымат ушненыт. Туныктышо-влак кокла гыч иктыже лач Те лийында. Курс деч вара шканда могай иктешлымашым ыштенда?
– Чын, ынде кок ий «Мари ушем» пелен «Марий йылме школ» пашам ышта. Ӱмаште шкетын арнялан кок гана ий мучко туныктышым, тений Валерий Николаеви Максимов дене пырля вÿдышна. Таче курс пеҥгыдын йол ÿмбалне шога, тудым «рушарня школыш» савыраш кумыл шочын. Тидлан амалже – тунемше-влак шукемыт, вес ийлан йодмаш-шамыч улыт. Моло регионышто тыгай школ-влак почылтыт, опыт уло. Таче республикын тÿвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Анатольевич Ивановын тыгай курсым почаш поро кумылжым ончыктымылан таум каласем, тиде йодышымат решатлаш полша манын ÿшанен кодам. Чынжымак, республикыште илыше чыла национальностян еҥ-влак (марий, руш, татар, чуваш, азербайджан, армян да моло) пеш кугу таум каласат марий йылмым тунемаш ыштыме йöнлан. Шукынжо «Лидия Геннадьевна, кокымшо ийлан кодаш лиеш мо?» мыскарам ыштен йодыт, вес ийыштат тунемаш коштнешт.
Курс нунылан гына огыл, мыламат чот келша: 6-80 ияш еҥ-влак кастене ик-кок шагатым марий йылмым тунемыт. Шоналташ гына – шке кумылын, куанен, ий мучко. Нунын ончылно вуйым гына савен кертам. Шочмо марий йылмем тыге куанен тунеммыштлан тау!
– «Марий ешыште йоча дене марла огыт мутлане, йочасад гыч школыш марий икшыве рушла кутырышо толеш, сандене тудым марий йылмылан шӱмаҥдаш куштылго огыл…» ойым чӱчкыдынак колаш лиеш. «Тудым марий йылмылан шӱмаҥдаш куштылго огыл» манме дене келшеда мо? Огыда келше гын, молан?
– Ом келше. Йочам нимолан вурсаш. Титакан ме улына: кугыеҥ-шамыч, вуйлатыше-влак. Ончалза, йочасадыште изи-влак марий тувырым чияш, марла мураш, почеламутым ойлаш кузе йöратат! Чон куана! Марий воспитатель ден туныктышо-шамыч (марий йылмым гына огыл, вес предметым туныктышат) пеш тыршат. Нунылан полшыман. Марий Элыште илена гын, школ вуйлатыше-влак марий йылмым туныкташ чыла йöным (а нуныжым диссертацийыштем чыла ончыктенам) ыштышаш улыт. Тиде – нунын прямой обязанностьышт, вет лач нуно кугыжаныш пашам ыштат, а марий йылме Марий Элыште – кугыжаныш йылме. Ала вара чыным ом ойло? Марий йылме – тиде мемнан этнокультурнан рÿдыжö. Тудым коча-кована, ача-авана арален коденыт гын, меже огына керт мо? Кертына.
Г.Кожевникова мутланен
Фотом еш альбом гыч налме
