21 октябрьыште, Родо-тукым финн-угор кече-влак (17–24 октябрь) кышкарыште, В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институтышто «Российысе калык-влакын кызытсе литературышт: Публицистике» антологийын презентацийже лийын.
Статистике почеш Российыште 190 утла тӱрлӧ калык ила, литератур нормыш пуртымо 60 йылме дене возат да лудыт. 2015 ийым Российыште Сылнымут идалык семын увертарымеке, Роспечатьын да организационный комитетын (кызыт тудо Россий Федерацийыште литературым, книга лукмо пашам да лудмым вияҥдыме шотышто оргкомитет маналтеш) темлымышт почеш Российысе калык-влакын национальный литературыштлан эшеат ончык шӱкалтышым ышташ полшышо программым пеҥгыдемдыме. Оргкомитетым Россий исторический обществын председательже С.Е.Нарышкин вуйлата. Тиде программе негызеш «Российысе калык-влакын кызытсе литературышт» антологий цикл савыкталтеш. Мемнан республикыште тудым ямдылыме да лукмо шотышто редакционный советым Марий Эл правительствын председательжын икымше алмаштышыже (кызыт алмаштышын пашажм шуктышо) Михаил Васютин вуйлата, тудо тыгак Российысе федсоветын еҥжылан шотлалтеш.
–Тачысе кечым ме кужу жап вученна. Туан (шочмо – авт.) йылмышт дене серыше автор-влак икмыняр ий дене тӱжем еҥан аудиторий деч торлен иленыт. Нунын возымышт пеш аҥысыр кышкарыште гына лийын, книгашт 200-300 экземпляр дене савыкталтыныт, шукыж годым шкеныштын оксашт кӱшеш. Тиде азап нерген Российысе редакционный советын еҥже-влакат ойлат. Таче мый тендан дене пырля куанем. Изирак калыкна гыч улшо автор-влакын возымышт антологийлашке пурталтыныт, тугеже нунын илыш умылымашыштым, мастарлыкыштым шӱдӧ миллион дене еҥ аклен, таҥастарен кертеш, – палемден Михаил Зиновьевич.
Ушештарена, проект 2016 ий гыч шуйна. 2017 ийыште икымше книга – «Российысе калык-влакын кызытсе литературышт: Поэзий» – лектын. Тушто 67 национальный йылме дене произведений-влакым, руш йылмыш кусарыме вариант дене пырля, вераҥдыме. Марий Эл гыч Анатолий Тимиркаевын, Геннадий Оярын, Валентина Изилянован, Татьяна Соловьеван да Игорь Поповын почеламутышт-влак пуреныт.
«Российысе калык-влакын кызытсе литературышт: Йоча литератур» кокымшо антологийыш икшыве-влаклан возышо 201 авторын 55 тӱрлӧ йылме дене серыме сылнымутышт дене палыме лийын кертына. Марий писатель-влак кокла гыч Елена Юнусован, Аркадий Богдановын, Светлана Григорьеван, Ипполит Лобановын, Юрий Соловьевын мастарлыкыштым аклаш лукмо.
«Прозо» антологийыш 50, а «Драматургий» книгаш 40 национальный йылме гыч кусарыме сылнымут паша-влакым пуртымо. Марий Элыште чумырымо редакционный советын темлымыж почеш прозаик-влак Валерий Бердинскийын «Игем-влак», Василий Красновын «Вуверкува» да Мария Илибаеван «Омо» да «Пӧлек» ойлымашыштым, а драматург-влак кокла гыч Геннадий Гордеевын «Когда грянет гром» сатирический комедийжым, Владимир Матвеевын «Марпа» монодрамыжым ойырен налме.
Марий сылнымут аланыште, коклан шылтален ойлымо шомак шокта гынат, тачысе кечын ятыр талантан серызе тырша, а у сынан Российыште савыкталт лекше антологийыш логалаш – мутат уке пиал да чап. Эше кугешнымаш.
Теве ынде визымше – «Художественный публицистике» антологий ош тӱням ужын. Тылеч ончычсо ныл изданийыш пуртымо кажне калыкын литературжын эртыме корныжо да таче могай улмыж нерген ончылмут сералтын. Ты гана ончылмутым Марий кугыжаныш университетын марий йылме да сылнымут кафедрын доцентше, филологий шанче кандидат Галина Бояринова ден МарНИИЯЛИ-н шанче пашаеҥже, филологий шанче кандидат, Российын писатель ушемын йыжыҥъеҥже Надежда Федосеева возеныт.
–Марий лиературышто публицистикым шымлыме огыл манашат лиеш, тыгай сынан паша-влак шагал улыт. Шарналтыме шуэш ыле Шкетанын, Ким Васинын, Сергей Николаевын возымыштым, вет нунын возымышт кызытсе публицистикылан негыз лийыныт. Гельсий Зайниевын пашаже антологийыш пурен огыл гынат, ме тудын творчествыжым кӱкшын аклена. Тыште тӱрлӧ ийготан автор-влакын тӱрлӧ тематикылан возымышт савыкталтыныт.Тиде сай ошкыл, ончыкыжым менан публицистикат литератуын моло жанрже семынак почеш ок код манын ӱшаныме шуэш, – каласен Г.Бояринова
Черетан антологийыш 45 тӱрлӧ калык гыч лекше 134 авторын пашаже пурен, Марий Эл гыч – нылыт, нуным рушла возымо: Марий Элын калык поэтше Иван Горныйын «Возвращение на родину через шестьдесять семь дней» (Н.Федосеева кусарен), профессор, культорологий науко доктор Галина Шкалинан «Люди Белого Бога», Марий Элысе Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийын лауреатше, Россий писатель ушемын еҥже, драматург Александр Петровын «Близкий и неизвестный народ мари» да «Кугарня» газет редакцийын журналистше Татьяна Попован «Борода» пашашт савыкталтыныт. Мутлан, Александр Петров кугезе марий калыкын историйжым 30 ий утла шымла, шке статьяштыже меря ден марий ик калык улмо йодышым тарватен. Галина Шкалина тошто чимарий вера, Юмынӱдыр нерген миф негызеш марий калыкын тӱняумылымашыжым радамлен.
Самырык серызе Татьяна Попова шке паша саскажлан тыгай акым пуэн:
– Российысе тӱрлӧ калык гыч лекше автор-влак дене пырля ик антологийыш логалаш – кугу куан. Тиде ончыкшымат тыршен пашам ышташ, возымем вияҥдаш кумылаҥда. Книгам чумырышо-влакын самырык автор-влак дене пашам ышташ ямде улмышт кумылым нӧлта. Антологийыш «Борода» («Пондаш») очерк сынан произведением пурен. Икымше гана тудо «Кугарня» газетыште марла савыкталтын, руш йылмыш шкак кусаренам. Произвденийыште ялысе туныктышын кочо илыш пӱрымашыже ончыкталтеш.
Залыште шинчыше-влакым В.М.Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-н директоржын сомылжым жаплан шуктышо Людмила Григорьева, Марий Эл Кугыжаныш Погын депутатше, Марий тӱвыра рӱдерым вуйлатыше Наталья Пушкина, Марий конгрессым вуйлатыше, «Кугарня» газет» предприятийын директоржо Эдуард Иманаев саламленыт.
– Сылнымут литератур, шочмо йылме гоч ме Российыште илыше тӱрлӧ калык-влакын тӱняумылымашыштым пален налына, икте-весына дек чак лийына, келшымашна пеҥгыдемеш. Тылеч посна весымат палемден кодыде ок лий: ты проект кусарыме пашам вияҥден колташ полшышаш, вет нимом шылташ, сылнымут але вес стилян текстым марий йылме гыч руш йылмыш да мӧҥгешла кусарыме сомыл икмыняр ий тургыжланымашым луктеш. Тиде проект кусарыме пашам кӱлынак ылыжтен колташ шӱкалтышым пуышаш, – палемден Л.Григорьева.
Моткоч чын! Вич антологийым шымлен лекмек, марий серызына-шамычын возымыштым кусарыше-влак коклаште улыт: Анатолий Спиридонов, Геннадий Смирнов, Герман Пирогов, Маргарита Ушакова, Венера Рябчикова, Иван Волков, Ирина Ермакова, Наталия Беляева, Зинаида Токтаулова, Николай Переяслов, Татьяна Смертина, Ольга Злотникова, икмыняр автор шке произведенийжым шке кусарен. Палыме лӱм шагал. Кусарыме йодышым тура шындаш жап шукертак шуын, республикысе кугыжаныш кучем, верысе писатель ушем, газет да редакций-влак велым ты пашам кӱлынак тарватен колтыман.
Тыгеракын, вич антологийыш 19 марий серызын 34 сылнымут саскаже пурен. Финн-угор да пошкудо республиклаште илыше калык: одо (58), коми-пермяк (37), коми (19), карел (19), башкир (28), вепс (26), мокша (26), татар (24), хант (24), чуваш (35) – дене таҥастарымаште шагалжак огыл. Ончыкыжым антологий циклым «Калык пале» книга пойдарышаш.
Вич антологий – вич кӱжгӧ книга, кажныжын посна тӱсшӧ. Нелытышт уло гынат, кидыш налын, оҥ пелен ишыктен кучымо шуэш. Тыште – кумда Российын тӱрлӧ кундемлаштыже илыше калык-влакын ший ойышт, шӧртньӧ мутвундышт, йылме поянлыкышт!
КОКЫМШО ужашыште «Марий книга издательстве» савыктыш пӧрт» предприятийын вуйлатышыжын пашажым жаплан шуктышо Игорь Попов тений савыктыме изданийла дене палымым ыштен. Тудын мутшо почеш, тачысе кечылан издательстве 11 книгам луктын, идалык мучаш марте эше 8 у книга шке черетшым вуча. Лукмо книга пуракым поген пӧрдалшаш огыл, тудо лудшын кидышкыже логалшаш. Сандене, ала налаш кумылда лектеш манын, палашда каласенак кодена. Тиде – Х.Балдаев «Из дневников старого натуралиста», А.Васильева «Сказ о земле марийской», О.Васильева «Йӹнгӹл юк», С.Григорьева-Сото «Когда расцветает рябина», А.Иванов, К.Сануков «История марийского народа», Никон Игнатьев «Айырен нӓлмӹ произведенивлӓ», В.Осипов-Ярча «Улам мый ялысе», Б.Шамиев «Ом кӧране, ом моктане», А.Шурыгин «Фарватер души», Г.Ямбаршев «Вопреки или Иметь силы для добра», Л.Яндаков «Ший калык».
Книгам лукташ автор-влак тӱрлӧ корным кычалыт, тидым ышташ кызыт ятыр йӧн уло. Тиде гана Елена Юнусова, Андрей Шурыгин, Людмила Очеева, Ирина Делянова, Кристина Архипова, Лидия Иксанова шкеныштын у сборникышт дене палдареныт. Книга-влак содержаний денат, сӧрастарыме велымат тӱрлӧ улыт, икгай акым нигузе пуаш шотлан ок тол, но нунын кокла гыч икмыняржым «Идалыкын книгаже – 2022» республиканский конкурсын шӧрлыкыштыжӧ ужына манын ӱшанена, адакшым, кӧ пала, ала иктаж-кудыжо сеҥыше радамышкат логалеш. Ушештарен кодена, конкурсыш йодмашым 20 ноябрь марте налыт.
ФИНН-УГОР кечылаште родо деч посна кузе? Пайремыш, мӱндыр корным ончыде, Коми Республикын калык писательже, драматург Алексей Попов, И.А.Куратовын литератур тоштержын – Коми Республикын калыкле тоштержын пӧлкажын шанче пашаеҥже Диана Холопова да кусарыше Лариса Попова толыныт. Делегаций ик кече ончыч Курыкмарий районышто лийын, амалжат тыглай огыл – 20 октябрьыште Козьмодемьянскыште, Я.Эшпай лӱмеш калык тӱвыра рӱдерын сценыштыже Курыкмарий драмтеатр Алексей Поповын пьесыж почеш «Кынам-гынят вашлина» спектакльым шынден. Режиссёр-постановщик Ольга Искоскина, а текстым курыкмарий йылмыш ятыр ий театрын литератур частьшым вуйлатыше Валентина Степанова кусарен.
Уна-влак тыгак Йыван Кырлан шочмо верыштыже, Шернур районысо Марисола велне, лийыныт. Нуным туштат шокшын вашлийыныт. А мыланна коми литературын эртыме корныжо нерген Д.Холопован радамын каласкалымыже, писатель Алексей Поповын ала чыным, ала шоям шойыштмыжо, книгаже-влак дене палдарымже шуко жаплан шарнымашеш кодыт.
Лидия СЕМЕНОВА
Авторыг фотожо
