КРАЕВЕДЕНИЙ УВЕР ЙОГЫН

МУТ МОДЫШ МАН, А ПАШАЖЕ…

Йошкар-Олаште илыше Вячеслав Валентинович ден Зинаида Николаевна АЛЕКСАНДРОВАМЫТ моткоч марий шӱлышан, тукымвожым аклыше, шочмо пӱртӱсым йӧратыше, кумда элым турист семын ончен кошташ кумылан еш улыт. Шочмо Морко район Пумыр ялыште Кугу Отечественный сарыште кредалше-влаклан чапкӱм шогалтымаште надырышт моткоч кугу. Тышке кажне ийын 9 майыште да 22 июньышто толыт, уныкашт-влак дене пырля пеледышым пыштат, нунын кугезе кочаштым шарналтат, почеламутым лудыт.

Шке тукымышт гычак лекше лӱмлӧ поэт Валентин Колумблан шогалтыме бюст (авторжо – скульптор Владимир Карпеев) дене кугешнен илат. Ты суапле паша нунын шонымашышт да тыршымашыштлан кӧра шукталтын. Но Вячеслав Валентиновичын чон-коргыштыжӧ ик шонымаш тачат румбык семынак кодын: ий еда эртаралтше Колумб лудмашым эреак-эреак Пумырышто эртараш ыле…

 

М-м, куштылгыжак огыл

Кроссворд мут-влакым кычал шинчыме дене оҥай. Кычалат, вуй ушым пудыратылат, шинчымашетым тергет. Доктор-шамыч, «шоҥгылык чер», деменций, деч утара манын, яра жапыште чӱчкыдынрак кроссвордым решатлаш темлат. Санденак киоскылаште кроссвордан журналым утларакшым илалше-влак наледат, чаманаш логалеш, йоча-влаклан гын тиде оҥайын ок чуч, а вет тунеммаште могай пайдам конден кертеш!

Марий кроссвордым ыштыше ондакат да кызытат шукынжак огытыл. Лӱмышт дене каласаш гын, Афанасий Леонтьев, Леонид Гимаев, Анатолий Андреев, У Торъял район Немда гыч Анатолий Терехов, газетнан ӱшанле йолташыже Вячеслав Александров. Мый таче тудын пачерштыже уна улам.

– Кроссвордым ышташ куштылго але йӧсӧ? – лие икымше йодышем.

– М-м, куштылгыжак ом ман.

– Ик кроссвордым мыняр кече ямдыледа?

– Ныл-вич йӱдшӧ шинчем, – шыргыжалеш Вячеслав Валентинович.

Клеткан сӱрет

Клеткан-клеткан сӱретым изиж годым Кргорий кочажын пырдыжеш шпалер олмеш кнопко дене пижыктыл пытарыме газетыште эн ондак ужын. Волаксола школышто тунеммыж годым урок деч вара мӧҥгыжӧ, Пумыр ялышке, кайыме олмеш чӱчкыдын кочаж деран Чодырасолаште малаш кодын.

Кандашымше классыште тунеммыж годым «Мый тыге ом керт мо?» манын шоналтен да кроссвордым ыштен ончен, «Марий коммуна» газет редакцийыш колтен. Но тушто руш мутан кроссвордым налын огытыл, тыге корным «Молодой коммунист», «Марийская правда» газет редакцийлашке такыртен.

Йӧратыме хоббижлан серьёзнын, шокшым кергалтен, армий деч вара пижын. Ондакшым эре рушла ыштен.

– «Марийская правда» газетыш кондем, Головин налын кода ыле. Тудо шкежат кроссвордым ыштылын. Мыланем, манеш, келша тыйын южо палыдымыла чучшо мутет, садланак гына налам, манеш ыле. Шарнем, левират мутым кучылтмемлан мокталтыш, – каласкален шинча Вячеслав. Икгайрак ийготан улына да тыге ойлымо шуэш.

Вара «Марий Эл», «Кугарня» газетлашке печатлаш йодаш тӱҥалыныт, нигунам вуйым ок шупш. Пытартыш жапыште, шкеат ужыда, газетыштына кажне кугарнян савыкталтыт. Ик лудшынан «Тыгай оҥай кроссвордым ыштыше ушан еҥже кӧ?» манын йодмыжо вашлиймашлан амалым пуыш.

 

Келыштарен моштыман

Схемым шкежак сӱретла: клеткыла еда шеледа да шем чия дене чиялтылеш, тидыжак пеш кужу жапым налеш. Кызыт интернетыште ямде сӱрет-шамыч улыт, пашадам куштылемден кертыда манмемлан воштылале веле: «Уке, мый шке семынемак ыштем», – манеш. Ом ӱчаше, мастар шке пашажым шинчам куменат ыштен мошта.

Клетке-влак ямде лиймек, ондак эн кужу мутым воза, вара тореш-кутынь келшыше мут-влакым шындедылеш. Кроссвордышто тӱҥжӧ – келыштараш кӱлеш! «Икана ик кроссвордыштем марий опер мурызо Сушкина манын возенам ыле, но С букваже нимаят шотлан ок тол, йодышым вашталтен, Пушкина ман сераш перныш. Адак шке семынем шонем: Наталья Васильевнаже нелеш ок нал чай…» – тыге ойлымыжо мыскара чай, шоналтышым.

Е буква пошен

– Вячеслав Валентинович, каласыза, мемнан марий йылмына поян але нужна?

– Пеш поян, тудым кучылтын гына моштыман. Но марий мут-влакым вашталтыл пытарыме дене учёный-влак моткоч йоҥылыш ыштеныт. Налына ик мутым: ондак «аптек» ыле – мыланем тӱрвычмыла вел шокта, вара лие «аптеке», руш мут марий йылмышкына «аптека» манын пурен гын, молан тудым тугак кучылташ огыл? Мыланем пеш келша эмгудо мут, кок тӱрлыжымат кучылтам. Мут мучашым вашталтымылан кӧра «е» буква дене пытыше мут-влак пошеныт, а тидыже кроссвордым ыштыме годым пешакак йӧндымӧ, мутым келыштараш ок лий. Шинчылтат шагат дене кычалын, вуйвичкыжыште тык-тык-тык пералтымешке… – тыгайрак лие Вячеслав Валентиновичын вашмутшо.

Мо чонжым вургыжтара, тудым ойла. Вара коктын каҥашена: ала марий кроссвордист (чуч кроссвордчо манын шым сералте)-влаклан тыгай посна палемдымашым ышташ: мут-влакым тошто (1992 ий) да у (2011 ий) орфографий мутерла гыч галме. Тыге чынрак лиеш, очыни.

Мутым кушто кычалеш?

Мутат уке, мутерлаште, книгалаште, кызыт ынде интернетыште. Ик пӧлемысе вич шкаф кӱшыч ӱлык марте чыла книга дене темыме. Посна верым шуналге тӱсан «Большой эниклопедический словарь» айла.

– Лӱмын кроссвордым ышташем налынам. Ондакысе «Весна» кевытыште ойлен коденам: «Иктаж-кӧ ужалаш конда гын, мый вик налам». Тевыс – 30 том. Тыгак «Большой кроссвордистский словарь», «Астрономический словарь», марий мутер-шамычем улыт, – шкаф-влакым почын-почын ончыктылеш.

Словарь-влак пеш полшат, нунын деч посна нимом ышташ, ойла. Пашажым куштылемдаш манын, кок букван мут-влакым посна пога: мутлан ио – Юпитерын спутникше, марий мут-влак он, ор, ис (вынер куымо ӱзгар) да молат.

2014 ийыште «Кроссворд-влак» книгаже савыкталтын.

В.Газетовын шолыплӱмжӧ

Тылеч посна Вячеслав Валентинович, газет да журналла гыч поэт, писатель-влак нерген возымо пӱчкеден лукмо статья-влак негызеш компьютерешыже шкешотан словарьым чумыра. Тыгай поян материал, ялт краевед семынак тырша!

Теве музыковед, композитор, серызе, Свердловск кундем Красноуфимск район Кугу Тавран эргыже Виктор Михайлович Газетов нерген лудына. Кроссвордышто «Газетовын псевдонимже могай?» манме йодыш лектеш гын, те паледа мо? Мый дык тымарте пален омыл, Кабет улмаш.

– Мый рушла возем, уныка-шамычлан. Ынде нуно вес йылме дене мутланат, – эн кугу шонымашыжым почо Вячеслав.

В.Александров шкенжын кроссвордлаштыже ятыр тошто марий мут-влакым шындедылеш. Тидыжак моткоч шергакан, шонем. Нуным муаш, мутат уке, литератур йылмын поянлыкшым помышешыже арален ашныше шочмо Морко кундемышкыже миен коштмыжат полша. Кроссворд – тиде вет мут модыш. Моло калык-влакын йылме аланымат шераш перна.

– Ы буква дене тӱҥалше 4 букван мут кӱлеш. Кушто муаш? – Вячеслав, пуйто кызытат кычалеш, вуйжым удыралеш. – Айда словарьыште пургедаш. Муын луктым: ырчи – Дагестаныште илыше кумык калык  шуко йомакым палыше да каласкален моштышо йомакче.

Марий кроссвордым ыштышылан эше ик сомыл ешаралтеш – мут мом ончыктымыжым кусарыманыс. Йодышыжым марла шындыманыс. В.Александровын мыняр кроссвордшым тергаш пернен – ӧраш гына кодеш, йылмызе семынак чаткан кусарен мошта.

«Туге вет, ачаже?»

Мутланен шинчыме гутлаште пелашыже Зинаида Николаевна толын пурыш. Тудо ятыр ий Медведево поликлиникыште пӱй техниклан ышта. Марий Элысе «Саскавий» марий ӱдырамаш ушем вуйверын, а марийже «Вож вий» ушемын пагалыме еҥышт улыт.

– Зинаида Николаевна, кечыгут кроссвордым ыштыл шинчымыжлан огыда шыдешке? – йодам.

– Уке, мӧҥгешла, куанем веле, тек вуйдорыкшым тарватылеш. Туге вет, ачаже? – озавате кочкышым ямдылыме кокла гыч пелашыже воктек лишеме.

Вячеслав Валентинович – ваштарешыже:

– Молан вурсаш? Мый вет кечывалым пашам ыштем, а кроссвордым – йӱдым, – тудат шыргыжеш.

 

Чеверласыме жаплан касат шуо. Изирак капкылан, куштылгын тарванылше, ласкан-тыматлын мутланыше Вячеслав Валентинович йочасад гыч уныкажым налаш каяш тарваныш. «Сейчас коважат чия, да ме кумытын ече дене каена. Теве изилан портышкем ямде», – малдалеш. Кроссворд мастар – куд уныкан коча.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий