15 октябрь гыч 14 ноябрь гутлаште Российысе калык перепись эртыш. Тений тудо икымше гана цифран форматыште да пытартыш гана кагазыш возен налме йӧн дене лийын.
Онлайн-йӧн дене, «Госуслуги» порталыш пурен, шкем веле огыл, уло ешым возен налын кертме. Маристатын увертарымыж почеш, Марий элыште 21 процент калык лач ты йӧнлан эҥертен. А молыштым переписчик-шамычлан возен налаш логалын. Мыят тений переписчик лияш келшенам. Эше 2020 ийыштак, вет лач тунам перепись эртышашлык ыле. Но пандемийлан кӧра тудым эсогыл кок гана кусарышт. Юмылан тау, тудо эртен кайыш. Кеч переписчик-шамычлан тиде уто нелылыкым гына луктын. Молан манаш гын, шучко чер озаланымылан кӧра южо оза нуным шке суртышкышт, пачерышкышт пурташ лӱдыныт. Тыгай сӱрет чынжымак вашлиялтын. Нер ончылнем омсам кроп лупшалше-шамычат лийыныт. Кеч переписчик шке пашаштыже санитайзерымат кучылтын, маскымат чиен, арня еда тестированийымат эртен. Икманаш, черым шараш огыл манын, чыла мерым шукташ логалын.
Пашанам мыняр-гынат планшет куштылемден манын, пеҥгыдын каласен кертам. Вашмут-влакым ручка дене кагазыш возымо гай огыл. Кажне переписчикын тений кидыштыже планшет лийын. Тудын дене ончылгоч пайдаланаш туныктеныт.
Икымше кечынак мыланем кошташ палемдыме шуко пачашан ныл пӧрт гыч иктыжым коштын савырнымеке, ты паша деч отказашат шоненам. Вара, сайынрак шоналтен, мучаш марте шуктемак манын, шкаланем пунчалынам. Икмыняр палыме переписчикын тыгаяк шонымашыже лийын улмаш. Чылаже Марий Элыште ты пашам 1240 еҥ шуктен. Чынже дене гын, отказыше-влак Йошкар-Олаште шукын лийыныт. Санденак Маристат Калык переписьым эртарыше персонал резервым ончылгоч ямдылен, утларак еҥым поген. Чынжымак, нуно кӱлеш лийыныт.
Эн ончыч палемдыман: кажне переписчиклан чылаже 550 наре еҥым возен налаш кӱлын. Тидым пален налмеке, ушем кая, шоналтышым. Молан манаш гын, икымше кечынак эртыме кажне кокымшо але кумшо пачерыште нигӧ лийын огыл. Варажат сӱрет куандарен огыл, кеч мый кастене але каныш, пайрем кечылаште коштынам, кунам нуно лачшымак мӧҥгыштышт лийшаш ыльыч. Эшежым ноябрь тӱҥалтыште уло эл арня наре канен. Сандене перепись жапыште 350 наре пачерын кажне омсашкыже кум, ныл, южгунамже вич ганат тӱкалаш логалын.
Ты кугу масштабный мероприятийын кӱлешлыкшым умылен, утларак гражданский ответственностьыштым кугурак ийготан-влак ончыктеныт манман. Можыч, нуно совет жапыште иленыт да, можыч вес амал дене, анкетын йодышыжо-шамычлан кумылын вашештеныт. Южышт эсогыл пеш вученыт, йодыш-влак коклаште шкенышт нергенат каласкаленыт. Шижалтын, мутым вашталтымышт шуын. Южышт омсам почаш тоштын огытыл гын, варажым стационар участкылаш шкак миеныт. Такшым, шке коча-коваштлан полшымо амал дене ӱдыр-эргышт, уныкашт-влак нуным онлайн-йӧн дене возен налын кертыт ыле. Очыни, южышт тыгак ыштеныт. А теве 30-50 кокла ийготан-влакын тыгай койышышт шижалтын огыл. Ик тыгай пӧръеҥ мыйым «пеш торашкат» колтыш. Переписьын пайдажым ом уж манын руале. Самырык еш-влак тӱҥ шотышто мансардысе у пачерлаште илыше-влак лийыныт. Мом ойлаш, рвезе калык у пачерыште илынеже, шонымаш лектеш. Вигак переписьым эрташ отказыше-шамычат шагалын огыл лийыныт, але «Госуслуги» гоч эртена манын ойленыт.
Пачер еда коштын, тыгай шонымаш лектын: калыкна икмардан ила. Ик ешыште гын кӱшыл шинчымашан, интеллигентный илалше марий-вате коктынат каласышт: «Ме эре тыге скромнын иленна, нигунам пояш тыршен огынал». Кокымшо-кумшо пачерым кучышо-шамычат шагалын вашлиялтыныт. Журналистын пашаж дене тугакшат тӱрлӧ профессиян оҥай еҥ-влак дене вашлияш логалеш. А перепись годым эшеат утларак дене мутланаш йӧн лектын. Мутлан, 88 ияш Тамара Губинам налаш. Эргыж дене ила. Ӱмыржӧ мучко шкежат Маристатыште промышленность пӧлкаште пашам ыштен. Республикыште статистике пашан йол ӱмбаке шогалмыжым, кунам тудым электрон йӧныш кусараш тӱҥалмымат ужын. Вет ончыч чылажат кагазеш гына возалтын. Сандене компьютеризаций тӱҥалме годым нуно кугурак олалашке тунемашат коштыныт. Мо оҥайже, ӱдырамаш пеш пӱсӧ уш-акылан, кажне йодышлан шкак раш вашештен. Эргыжын полшаш тыршымыжлан, «мый шке» манын ойлен. Тидын годым мылам статистике паша нерген каласкален.
Вашлиялтын кугу стажан да ийготан сурдо-кусарыше специалистат. Йошкар-Олаште тыгай специалистше шагаллан кӧра, тудым, кугу ийготшым шотыш налде, эре гаяк пашаш ӱжыктат. А тудо кумылын келша. Ӧрдыжысӧ ик кундемыште промышленность министрын алмаштышыже, Кугу Отечественный сар жапым сеҥен лекше, сарын да пашан ветеранже, йот йылме-влакым туныктышо да палыше-шамыч денат мутланаш логалын. Тӱҥ шотышто умылымаш, калыкнан порылыкшо шижалтын. Чайым веле огыл пырля йӱаш ӱжшӧ-шамычат лийыныт. Но мыланна ончылгоч омсадӱр деч ончыко эрташ огыл манын каласеныт.
А ик омсам тӱкален шогымо годым ончыкем пеле-канде чуриян, подылшо ӱдырамаш лектын шогале. Почешыже, кычкырлен, туманлен, кочывӱд дене аҥыргыше эше вийвал пагытыште улшо пӧръеҥ лишеме. Туткар ынже лий манын, нелеш налаш огыл, вес гана толам манын калысымеке, кӱшыл пачашыш куржмо гаяк кӱзен кайышым. Мо шонеда, саде пӧръеҥет почешем чара йолын куржын кӱзыш да аватмут дене пырля кычкырале: «Молан тугеже мыйым помыжалтаренат, а ну кызытак возен нал!» Возен налам гын, сайрак лиеш манын шоналтен, йодыш-влакым пуэдаш тӱҥальым. Садет эркын лыпланыш да вашешташ тӱҥале. А ӱдырамашыже тапычкыжым конден чиктыш. Пӧръеҥет марий улмашын. Подылшыжо уке-уке да вашлиялтыныт.
Ынде перпись годым марий-влакын шкеныштым кузе вашештымышт нергенат палдарынем. Марий мер илышын ончылъеҥже-влак кузе марий-шамыч шкешт нерген перепись годым палдараш тӱҥалыт манын, ончылгоч тургыжланышт. Вет ме кугыжаныштына шукынжак огынал. Кодшо перепись почеш 547 605 лийынна. А 2002 ийыште — 604 298. Кызытсе неле чер жапыште илыш гыч кайыше-влак чотак шукемыныт. Эсогыл перепись жапыште гына южо пачер оза лач ты амаллан кӧра уке лийын.
Тӱҥжӧ, ме, марий-влак, шкенам калык семын улмынам ончыктышашак улына ыле. Кугыжаныш кучем велым мемнан калыклан сай полышым ыштышт манын шонена гын, чотнат ситышын лийшаш. Шагалын лийына гын, кӧ мемнам ужеш, тургыжланаш, мыланна полшаш тӱҥалеш? Тыге огыл мо? Вара могай ме марий-влак улына? Куанен каласыман, шукынжо марий улмыштым шылтен огытыл. Шарналтеш ик самырык еш. Аваж ден ачаже кок икшывыштымат марий семынак возыктышт, кеч нуно олаште шочыныт да кушкыт, марий йылмыштымат огыт пале, маньыч. А теве вуеш шушо ик ӱдыръеҥ гын марий улам, но марла ом мошто, сандене руш улам манын возыкташ йодо. А ме переписчик-влак, кузе вашештат, тугак серышаш улына.
Такшым могай йылмым палыме, могай калык гыч лекме йодыш-влаклан вашмутым пуымо шотышто шонкалашыжат утыжым нимом. Туге гынат могай йылмым палыме шотышто иктаж лу наре пӧрьеҥ паледа кузе вашештеныт? Аватмут йылмым. Тӱҥ шотышто, молан тыге вашештымыштымат вигак умылтареныт: тачысе илышыште тудын деч посна нигузе огеш лий. Мый Гагарин проспектысе пӧртлаште коштынам. Тушто утларакшым Киров область гыч илаш куснышо-влак илат. Марий, руш, татар деч посна тушто Украин, Йӱдвел, Моско, Кострома, Татарстан кундемла гыч толшо-влак улыт. Йот кундемла гыч оласе вузлашке тунемаш пурышо да пачерым айлен илыше студент-шамычат вашлиялтыныт. Икте куандара, 2010 ийысе переписьысе гай ӧрыктарыше национальностян-влак лектын огытыл.
Чаманен каласыман, ик пачерыш ныл-вич пачаш тӱкалаш логалын гынат, ятыр пачерыш логалын кертын омыл. Шукышто огыт иле але озашт арендыш пуат. Переписьлан вуйын шогышо-влакын ойлымышт почеш, нуным МВД-н административный данныйже-влак почеш возеныт. Лӱмыштымак огыл гынат, ӱдырамаш але пӧръеҥ улмыштым, ийготыштым шотыш налыныт. Сандене переписьыш шукын логалын огытыл манын ойлат гынат, тиде чын огыл. Калык переписьым эртараш у технологийым кучылтмо гынат, тудым эртараш куштылго лийын огыл. Республикын правительствыштыже кажне арнян тудым ямдылен да эртарен колтымо шотышто комиссийын заседанийже-влак эртеныт. Маристатыштат паша шолын. Переписчик-влак кажныже шке учсткыжлан тургыжланен…
Могай лектышым налына, мыняр марий улмынам вес идалык тӱҥалтыште пален налына. А тичмаш иктешлымашым вес идалык мучашлан гына ыштен шуктат. Иктым гына каласен кодыман: Маристатын специалистше-влакын ойлымышт почеш, ончыкылык переписьым йӧршеш вес семын эртараш тӱҥалыт. Очыни, переписчик деч посна…
Светлана Носова
