Геннадий Сабанцев
Увертаренна ыле: 19–23 майыште ХМАО-Югра кундемыште Российысе финн-угор писатель-влакын III конференцийышт эртен. Тушко марий литератор-влак Анатолий Ишалин (Тулай), Эрнст Петров, Лидия Иксанова да нине корнылан авторжо миен коштыныт. Нуно шке темышт дене тӱрлӧ площадкылаште ойленыт.
Кӱчыкын
Историйым шарналташ гын, финн-угор писатель-влак эн ондак тӱнямбал кӱкшытыштӧ вашлияш тӱҥалыныт. Тидлан кугу вийым Марий АССР писатель ушемын тунамсе вуйлатышыже Николай Рыбаков пыштен. Тудын тыршымыжлан кӧра икымше форум Йошкар-Олаште 1989 ий май тылзын погынен. Варажым родо-тукым возышо-влак тӱрлӧ вере, тыгак йот эллаштат, чылаже латныл гана чумыргеныт.
1922 ий гыч тӱнямбал илыш вашталтын. Ынде Российысе финн-угор писатель-влак шочмо элыште вашлийыт, вашлиймаш конференций лӱм дене эрта. Икымше конференций 2023 ийыште Ханты-Мансийскыште погынен. Кумшо ий почела тыштак чумырга.
Ола
У вершӧр нерген эртак пален налме шуэш. Ханты-Мансийск олмышто XVIкурымышто Самарово лӱман руш илем шочын. Тудо остяк князь Самарын лӱмжӧ дене кылдалтын. Тиде илем воктене 1931 ийыште Остяко-Вогульск посёлко шочын, тудо Остяко-Вогульский национальный округын рӱдыжӧ лийын. Совет власть годым остякым хант, вогулым манси манаш тӱҥалыныт, тыге посёлкым 1940 ийыште Ханты-Мансийскыш вашталтен лӱмдымӧ. 1950 ийыште посёлко ден Самарово села ушненыт, тыге Ханты-Мансийск ола лийын.
Тудо Иртыш эҥерын пурла серешыже верланен. Мӱндырнӧ огыл тиде эҥер Обьыш йоген пура. Ханты-Мансийск кызыт пеш чатката кумдыкан ола. Шӱдӧ тӱжем утларак еҥ ила. Ожнысо пагыт ден тачысе кече сӱрет шинча ончылнак. Шуко пачашан пӧрт-влакым у курымышто веле чоҥаш тӱҥалыныт. Теве ик микрорайон моткоч шкешотан верыште нӧлталын – тушто 23–25 пачашан пӧрт-влакым… Иртыш эҥер пундашеш чоҥеныт! Пӱртӱсын ала-могай вийжылан кӧра эҥер ты верыште шке корныжым вашталтен – йогымым чарнен, а эше шукерте огыл, маныт, моткоч кумдан ташла улмаш.
Конференций
Югран рӱдолаже финн-угор литератур паша дене кылдалтше 100 наре еҥым вашлийын. Тиде писатель, поэт, драматург, литературовед, кусарыше, критик, библиотекарь, книгам лукмаште тыршыше-влак лийыныт. Кажныжат могай-гынат пленарный каҥашымаште мутланымашке ушнен. Ты погынымашым шке калыкыштын сылнымут да культур поянлыкыштым аралыше-влакым ушышо форум манынат кертына. Тудо кызытсе жапыште писательын рольжым у семын ончалаш таратыме да самырык-влакым возымо пашалан кумылаҥдыме шонымаш дене эртаралтын. А литератур паша кеч-кунамат тӱрлӧ культур, тӱрлӧ пагыт да тӱрлӧ калык коклаште чонан кӱвар семын лийын да тыгаяк лийын кодшаш – тыгай тӱҥ шонымашым каласыме конференцийыште.
Финн-угор калык-влакын тӱвырашт чумыр Российысе культур поянлыкын ойыраш лийдыме ужашыже, тудо пырлясе эртымгорнын шуко шӧрынан улмыжым, Российысе калык-влакын духовно-нравственный манме поянлыкыштын ик чумыр улмыжым ончыкта. Тиде погынымаш сылнымутышто тӱрлӧ велымат тыршыше еҥ-влакын усталык пашаштышткелшымаш кылыштым пеҥгыдемда. А финн-угор писатель-влакын творчествышт тӱрлӧ калык-влак кокласе татулыкым пеҥгыдемдаш, икте-весе дек пагалымашым шуараш да тӱрлӧ калыкын культур поянлыкыштым пагалаш полша. Чыла тидын верч ме кажне кечынат тыршен шогышаш улына. Конференцийончыктыш: власть нине йодышла деч ӧрдыжтӧ ок шого.
Вич кече жапыште писатель-влак дене ятыр творческий вашлиймаш, сылнымут мастаргудо, проектный лабораторий эртеныт, финн-угор поэзий кас сылне лийын. Пытартыш кок кечынже конференцийын участникше-влак Урай ден Междуреченский олалаш коштыныт, «Силава» лӱман этнопаркыште лийыныт, концертлаште выступатленыт.
Чылажымат колыштын-аклен, шонымаш шочеш: Югра кундем кызытсе жапыште финн-угор тӱнян аралалт илымаштыже эн тӱҥ вер улеш. Конференцийым этарымаште Юграсе Думо председательын алмаштышыже, Финн-угор писатель-влакын ассоциацийыштын президентше Еремей Айпинын тыршымыжым ойыртемын палемден кодыман. Еремей Данилович кызытсе жаплан финн-угор тӱняште эн кугу аксакал. Тудо 1948 ийыште шочын. Кумдан палыме да пагалыме писатель, шочмо хант калыкше нерген чон вургыжын, йӧратен да тыгодымак тургыжланен воза: калык, пӱтынь финн-угор еш семынак, чӱдемын толеш. Книгаже-влак пеш шуко йылмылашке кусаралтыныт. Конференцийын пашажым аклыме годымтудо мане: «Мемнан эн тӱҥ да кумда задачына – айдемын илышыштыже тудын шӱм-чон негызшылан шотлалтше вийжым ужын моштымаш, вияҥдаш полшымаш. Мыланна, финн-угор калык-влаклан, духовный манме икгайлык шот дене чак лийын шогыман, шочмо кундемнам вияҥдыме дене пырля шочмо йылмынам, илыш-йӱланам вияҥдаш, веранам аралаш, вуй савыме вер-влакнам саклаш тыршыман. Чон кӧргӧ ӱнарланна, национальный самосознаний манмыланна эҥертен гына, ме ончыкыжым аралалт кодын сеҥена…»
Вияш ой
Василий Кольчурин, коми-пермяк поэт:
– Финн-угор калык-влакын тӱрлӧ погынымаштышт лияш логалын. Йошкар-Олашкыдат кок гана миенам. Писатель-влаклан тыгай вашлиймаш пеш пайдале. Ме икте-весе дене чак палыме лийына, шинчаваш мутланена, ваш-ваш тунемына. Тышеч пашам умбакыже ышташ кумылым налын кает.
Чаманаш перна: возышо-влак радамышкына кызыт самырык-влак огыт ушно, манын кертам. Тӱҥ амалже, возымо паша авторлан кызыт нимогай парышымат ок пу. Санденак писатель-поэт-влак коклаш кугу ийготан-влак шӱшкылтыт. Пенсийыш лектытат, сераш тарванат. Мом да кузе возышашыжым сайын огытат пале, но «писатель» улыт. Тендан денекузе, ом пале, но мемнан дене тыгай сӱрет коешак…
Елена Коньшина, Пермь кундемысе «Пармысе писатель-влак» мер организацийын председательже (Кудымкар ола):
–Мемнан организацийна уэшыже 2013 ийыште ышталтын. Ме «Обществеда власть» программе почеш пашам ыштена, тудлан Пермь край губернаторын администрацийже окса дене полша. Савыктыш пӧлка уло. Ик ийлан иктаж ныл коми-пермяк авторын книгаштым савыктена. «Иньва» лӱман сылнымутан альманахым кум ийлан ик гана луктына, тыгак кок ийлан ик гана йоча сылнымутан альманах лектеш.
Россий писатель ушем радамыште кызыт кандаш еҥ шотлалтеш, тышеч иктыже руш автор. А мемнан шӱдӧ кок ияш сылнымут историйыштына чылаже латиндеш коми-пермяк литератор писатель ушем член лийын…
Анатолий Тулай, марий писатель:
–Конференцийыште келге мутланымаш лие, тӱрлӧ йодышым нӧлталме. Тыгай паша ондакше идеологий фронт маналтын. Шонымашыже кодын, а мутланымаш ынде вес кӱкшытыштӧ, вес кумдыкышто эрта. Регионлаште могай книга-влак лектын шогат, могай писательышт, поэтышт улыт – пален налына. Кугу паша эртаралтмым ужына. Марий писатель ушемналан шоналташ йӧршӧ ойыртем-влакат улыт. Мутлан, проектлам возымо шотышто.
Мыйын каласкалыме темем «XX курым мучаште да XXI курым тӱҥалтыште марий романлаште историй да кызытсе жап» маналтын. Историй теме мылам эртак оҥай лийын, поснак шкенан калыкын историйже. Келгынрак ончымаште, тудым шукынжо огынат пале…
Снимкыште: Марий литератор-влак Анатолий Тулай, Лидия Иксанова, Геннадий Ояр хант писатель Еремей Айпин дене пырля.
Фото Анатолий Тулайын архивше гыч.
