Таче ялыште
Лектыш – кугурак, саска – чаплырак
Илышыште шке верым муаш куштылго огыл. Тидлан южгунамже кужу корным эрташ перна. Тудымат пӱрымаш тора кундемыш кондыштарен, у пашаште шкем терген ончаш таратен. Но шочмо кундем садыгак шкеж деке савыралын, тыште у пашам тӱҥалаш да шке верым муаш кумылаҥден… Морко район Шеҥше мучко кудал эртымеке, села мучаште кок у складым да воктене у ялозанлык техникым ужынак, мый тидлан ӱшанышым.
– Школ деч вара Морко профтехучилищыште тракторист-машинистлан тунем лектым да ик тылзе шкенан колхозышто практикыштат лийым. Вара финн-угор программе почеш Эстонийыш посна группым тунемаш колтымо йӧн дене пайдаланен, Тартусо аграрный академийыште ялозанлыклан инженер-энергетик специальность дене шинчымашым погышым. Тушто тунеммеке, кӧжӧ тушанак кодо, а мый мӧҥгӧ пӧртыльым. Республикнан Промышленность, транспорт да связь министерствыштыже паша вер лекте – связь шотышто консультантлан нальыч. Пел ий тушто ыштышым, но ик верыште шинчылташ мылам ыш келше. Сургут гыч толшо тукым изам дене кутырен, пеленже тушко кудальым. «Сургутнефтегаз» компанийыште тыглай электромонтёрлан ышташ тӱҥальым. Вара стройкышко мастерлан куснышым. Пӧртым чоҥенна. Мастер гыч директорын алмаштышыже марте кушкым. Тыге шке пашам тӱҥалаш кумыл лекте. Заказ почеш мебельым ыштыме. Вара эше автомойко ден шиномонтажым почым. Но тушто кок-кум ий ыштымеке, мӧҥгӧ шупшаш тӱҥале. Ала-кушто огыл, а мӧҥгыштак ала-мом ойыртемалтшым ыштыме шуын. Лӱмын манме гай Курыкмарий кундемыш тукым изам Сергей Валериянович Кандишкин деке миен тольым. Тудо фермер семын ятыр ий ковышта ден пареҥгым кушта ыле. Тидыжак мыйым тыгай пашалан кумылаҥдыш, – каласыш кресаньык-фермер озанлык да кооператив вуйлатыше С.Н.Григорьев.
А пашам тӱҥалаш ой-каҥаш да технике дене «Передовик» ялозанлык артельын председательже Юрий Арсентьевич Игнатьев полшен. Тиде 2015 ийыште лийын. Икымше ийын ковыштам шындыме. Тудо сайын шочын, акшат куандарен. Ял калыкат пашаш ушнен. Тудын деч налме мланде пай-влакым шке озанлыкше ӱмбаке возыктен. Саскам аралаш ончычсо колхоз деч кодшо тошто вольык вӱтам олмыктеныт. Вара лизинг дене тракторым налын, шындышаш кумдыкым кугемден. Но кокымшо ийын игече кукшо шогымылан кӧра лектыш иземын веле. Технологийым палыдымат тыште палдырнен. Но тидыже паша деч йӱкшыктарен огыл, мӧҥгешла, утларак кӱлын пижаш таратен. Да мо шонеда, вес ийыштак сай велыш вашталтыш лийын – лектышат ешаралтын, акшат кугемын. Погынышо оксам шот дене шеледен, ковыштам аралаш у складым ыштыктен, у техникым налын. Шындышаш кумдыкымат ешарен.
– Тылеч вара ял калыкат утларак мелын лие. Уке гын ончычшо шекланен ончат ыле: ялыш толын, кодеш але уке, пашаже кая але уке. Южышт воштылынытат дыр. Но вара умылышт, ӱшанышт – тыршыме арам ыш лий. Ковыштам куштымо кумдыкым 30 гектар марте шуктышна, – ешарыш Сергей Николаевич.
Тидат веле огыл, вич ий гыч эше пареҥгым шындаш кумылаҥыныт. 5 гектар гыч тӱҥалыныт да кум ий жапыште 54 гектар марте ешарен толыныт. Ончыч кресаньык-фермер озанлык веле лийын гын, ончылий, пашаеҥ-влак дене кутырен келшен, эше кооперативым почыныт. Тидын негызешак ӱмаште кок грантым налыныт: иктыже КФХ-лан – 6 миллион теҥге, весыже кооперативлан – 13 миллион теҥге. Икымшыж дене пареҥге шындыме агрегатым, Германий гыч кондымым, налыныт, весыж дене пареҥгыланак посна у складым чоҥеныт да климат-контроль системым шынденыт. Нине грантым налмаш, шке манмыжла, кок-кум ийлан ончыко ошкылым ышташ полшен. Но таклан огыл ойлат: нимоат куштылгын ок пуалт.
– Ӱмаште пареҥгым лукмо годым игече пеш начар ыле – йӱр нӧртенак шоген. Сандене ты паша ковыштам поген налаш шумешкак шуйналте, да чыла иканаште ышташ логале. Калык пеш чот полшыш. Шеҥше гыч веле огыл, тыгак Тат-Чодыраял, Усурт, Нуж-Ключ, Муканай, Шлань, Унчо гыч еҥ-влак толыныт. Тургым годым нуно кызытат коштыт. Лучко наре погынат. Эреак пашам ыштышыже тынарынак огытыл. Ты радамыште эн ончычак Алевтина Ивановна Трифоновам палемдыман. Тудо алмаштышем гаяк, иктаж-куш кайыме годым ӱшанен кодашат лиеш. Эвелина Ивановна Петроват тӱҥалтыш гычак ышта, пеш чулым. Ирина Валерьевна Александрова ешыж дене Владивосток гыч толын, пашаче. Тракторист кокла гыч Юрий Егорович Семёнов ден Андрей Леонидович Яковлев уста улыт. Икымшыже верысе ПМК деч вара Москваш оксам ышташ коштын, кокымшыжо жапше годым «Передовик» озанлыкыште тыршен. Тӱҥ пашажым кызыт коктын шуктат, эше коктын полышкалат. Тыгеже ныл трактор пашам ышта. Сандене командым поген шуктымо манын кертам. А команде умылен мошта да тырша гын, ялыштат пашам ышташ да ончыко каяш лиеш, – рашемдыш Сергей Николаевич.
А тидым тудо тыглайлан гына огыл каласыш. Изи фермер озанлык, изи кооператив, шоналтет. А пашажым кугу семынак вискален да шонкален ыштат. Эрдене планёркым эртарат, иктаж-могай йоҥылыш лийын гын, кузе тӧрлышашым да пашам вияҥден колтышашым рашемдат. Эртен толмым лончылыде, кузе тӱҥалме, тугак ыштен шогет гын, вияҥмаш пеш кужун шуйнен кертеш, маныт. Адакше технологий эре ончыко кая, у технологийлан келшыше у технике ышталтеш, сандене тудымат уэмдыде ок лий. Лектышым нӧлталшашлан тидланат ӱшаным ыштат. Лектышым нӧлталат – анык лиеш, роскот иземеш, пашаеҥ-влаклан пашадарым кугемдаш йӧн ешаралтеш. Чыла тидым эскерен шогат, технологий вашталтмымат шинча ончылно кучат.
– Ты йодыш дене чӱчкыдын Курыкмарий районыш кудалыштына. Тушто пакчасаскам ончен куштымо опытышт кугу, сандене семинарат утларакше тушто лиеш. Ковышта нӧшмымат тусо дилер-шамыч деч налына. Адакше тудым тӱрлӧ сортым шындена, могайже мемнан дене сайынрак шочеш, сайынрак аралалтеш, шымлена да тугайым ойырена. А пареҥге шотышто ме Россий урлыкашым ончен куштышо компаний дене кылым ыштенна. Тусо агроном-влак озанлыкнам шефствыш налыныт – толын каят, ой-каҥашым пуат. Тиде компанийже Самарыште верланен. Тудо мыланна сай урлык пареҥгым да технологийым пуа, а ме ончен куштымо саскана дене тӱлена, – ӧрыктарыш озанлык да кооператив вуйлатыше.
Но эн чотшо теве мо дене ӧрыктарыш: тыште ынде свежа пакчасаскам веле огыл куштат, эше тудым перерабатыватлат. «Пакчасаска лавке» ялозанлык снабженческо-сбытовой перерабатыватлыше потребительский кооператившым (СССППК) молан ыштыме, шонеда? Тидланак. Кеч-могай пакчасаскат погымо годым сусырген але кийышыла пызырналт пушкыдем кертеш. Санденак тений гыч ковыштам шинчалтыме цехым почмо. Тудым, тӱен, 200 литран вочкеш ГОСТ дене келшышын шинчалтат – тидлан шинчал ден вӱдым гына кучылтыт. А ужалаш колтымо деч ончыч изирак пластик атылашке оптен петыркалат. Тенияк пареҥгым, эрыктен, тӱрлӧ кугытан вакуум пакетеш фасоватлыме цехым почмо. Икымшыжым «Пятёрка» ден «Магнит» супермаркет сетьлашке колтат гын, кокымшыжым – кафе ден столовыйлашке. Кокымшышкыжо эше верысе калык деч налын эрыктыме кешырым, шоганым, чеснокым пыштат. Чыла тиде тӱҥ шотышто Казаньыш колталтеш, ты шотыштак – шинчалтыдыме ковышта ден эрыктыдыме пареҥгат. Потребитель-влакын йодмашышт кугемын гын, кокымшо сорт саскам кеч тыге перерабатыватлен колташ тунемыныт. Ончен куштымым арам ыштымышт ок шу.
А качестве верч тыршаш тыште сай урлыкаш ден нӧшмым шапашлыме да сай озымым куштымо гычак тӱҥалыт. Теплице деке мийышна гын, тушто ковышта озымым пасуш колташ ямдылат ыле. Ончычсо агрегат дене суткаште кок гектар наре озымым шындыме гын, у дене – кок пачаш шукырак. Тидын пайдажым ме шкежат пасушто ужна. А пареҥгым шынден пытарыме ыле. Кызытсе кумдыкышто ончычсо агрегат дене лу кече шынденыт гын, у дене – вич кечыште, але кок пачаш писынрак. Ты шотыштат ончыко кайымаш уло. Адакше чыла озым ден урлыкаш минерал ӱяҥдышым пуэн шындалтеш. Тидын марте ковышта ден пареҥгым шындыме кумдыкым эреак ешарен толмо гын, ынде улшо кумдыкыштак кугурак лектышан да сай качестван пакчасаскам ончен куштымылан тӱткыш ойыралтеш. Санденак ешартыш кумдыкшат ынде севооборотым саемдышашлан але саскам шындыме верым вашталтышашлан да кандарышашлан гына ямдылалтеш.
– Продукцийым аралыме да перерабатыватлыме пашам саемдашат шонымаш уло. Ковыштам аралышашлан эше ик складым ыштынена. Фасоватлышаш продукцийым ямдылыме цехат ончыкыжо складыште огыл, а посна лийшаш, туштак фасоватлыме оборудованийым вераҥдена. Урлыкаш пареҥгыланат посна склад лиеш. Тудым чоҥымо опытна уло. Ончычсо кок складшым строитель-ветеран Иван Яковлевич Трифоновын проектше да вуйлатымыж почеш нӧлтымӧ. Ончыкыжат тудланак эҥерташ шонена. Манмыла, шонымаш изи огыл, но вийнат да йӧннат ситышаш, – каласыш иктешлыме семын Сергей Николаевич Григорьев да ешарыш: – Йӧн дене пайдаланен, мый эше Россий Ялозанлык министерствылан, Марий Эл Ялозанлык да продовольствий министерствылан, тыгак Морко район администрацийын ялозанлык пӧлкажын начальникше Алексей Юрьевич Гурьяновлан полшен шогымыштлан тауштем.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: С.Григорьев – пареҥгым шындыме у агрегат ончылно; механизатор – пасушто; ковышта озымым шындыше-влак.
Авторын фотожо
