Ял кундемыште
«Авам изинек мылам ӱдыкта ыле…» –
манеш «Дом Сад Огород» кевыт оза
Агрономлан тунемше самырык ӱдыр нӧшмым ужалаш тӱҥалын. А тунем пытарымеке, икмыняр ий гыч нӧшмым да сад-пакчалык ӱзгарым ужалыше кевытым почын. Шоналташ гын, тыгай кевытше республик мучко шагал мо? Шагал огыл, но тыгай ужалышыже шагал – тудо ямдым ужалыме дене гына ок серлаге, мо лиймыжым шкежат ончен кушта да тыге агрономлан тунеммыжлан пайдалын эҥерта.
А вет куштылго илышлан кӧра огыл тудо, Ирина, МарГУ-што агрономлан кумшо курсышто тунеммыж годым, Москва гыч нӧшмым конден, оласе пазарыште ужалаш тӱҥалын. Шочмо Чӱксола ялже гыч ача ден ава У Торъял районышто виянлан шотлалтше «1 Май» колхозышто ыштеныт гынат, пашадарым ту жапыште туштат моло верысылак тӱлен огытыл. Сандене шке кӱшеш илаш логалын.
Адакше чолга ӱдыр тунеммыж годымак пошкудо Шернур район Аҥанур ял гыч каче, Петр Алгаев, дене ушнен, йочашт шочын. Пелашыже оласе ик организацийыште водительлан ыштен, но пашадарым сату дене гына тӱленыт. Санденак частник деке куснен, топливым шупшыктен. Туштыжо тӱҥалтыште окса денак тӱленыт, но вара чарненыт. Теве молан Ирина заочныйышкат куснен огыл, ужалыме пашамат чарнен огыл. Южгунам пырля тунемше ӱдыр-влакым йоча дене шинчаш йодын але нянькым тарлен. Тыгак 2000 ийыште университетым тунем лектын.
– Диплом пашамын научный вуйлатышыже Виталий Иванович Макаров, тунем пытарымекем, тыге мане: «Ынде тый озанлык пашаш от кай дыр. Бизнесыштак, очыни, шке профессиет дене ышташ тӱҥалат». Тыгак лекте. Вес ийын шочмо ялышкем куснышна гынат, мый студент жапыште тӱҥалме пашам шым кудалте, пазарыш лектым. Пелашем Петр Владимирович эше олаште илымына годымак Йӱдвелке геофизиклан пашам ышташ кайыш. Йошкар-Оласе совхоз-техникумышто тунемын да тыгай специализацийым налын. Пашаш вахте дене кудалыштын – кок тылзе тушто, кок тылзе тыште лийын. Тыге илен толашыме, – каласыш Ирина Александровна.
Ялыш куснымыж деч вара куд ий тудо пазарыште сад-пакчалык нӧшмӧ ден ӱзгарым ужален. Да У Торъял посёлкышто веле огыл – моло районышкат пазар кечын лектеден. Йӱштыштӧ, шокшышто, луманыште, йӱраныште – мыняр чытен шогаш пернен. 2007 ийыште шочмо район рӱдыштӧ «Дом Сад Огород» кевытым почмеке веле куштылгын шӱлалтен. Но лыпланаш пернен огыл: кевытше ончыч ик пачашан лийын, вара кокымшо пачашым нӧлтеныт, эше икмыняр жап гыч воктекыла ешарен чоҥеныт. Мутат уке, пелашын полшымо дене. Ынде туштак тошто склад олмышто ешарен нӧлташ шонат.
– Пазарыште торгайыме годым Шернурыш, Марий Турекыш, Моркыш, Советскийыш кудалыштме. Вараже нине районышто мый дечем нӧшмым наледыше-влак У Торъялысе кевытыш толедаш, а южышт шкенышт денат тыгай кевытым почаш йодаш тӱҥальыч. Тыге 2020 ий декабрьыште пелашемын шочмо районыштыжо, Шернур посёлкышто, почна. Тыгодым, мутат уке, кокытеланет: налше лиеш але уке? Ӱмаште, мутлан, шагалрак ыле, а тений шукемын, торгайыме кугытат кушкын. Тугеже йоҥылыш лийме огыл, шоналтет. Вес ийын Советскийыште почаш гын, сай ыле. Тушто калыкшат шукырак – тидымат шотыш налде ок лий. Адакше туштат эре йодыт: «Мемнан денат тыгай кевыт кӱлеш». Марий Турек ден Параньга шотыштыжо кызытеш ойлен ом керт, но тушечын Шернурысо кевытышкына толедат. Латвич ий эртен гынат, шарнат. Тидыжак пашалан кумылым нӧлта, – нӧлтшӧ кумылын пелештыш амалкалче И.А.Алгаева.
Тудо У Торъял районышто тыглай амалкалче веле огыл, ынде шукертсек тусо предприниматель-влакын координационный советыштым вуйлата. Ончыч район ден посёлко погынымаш-влакын депутатыштат лийын. Шке манмыжла, шуко кутыраш да решатлаш логалын. Ынде тидын деч йӱкшен. Кызыт тудым предпринимательствын ончыкылыкшо тургыжландара. Амалжат изи огыл: ончыч районышто 250 наре предприниматель ден фермер лийыныт, а ӱмаште шотлымыж почеш 90 наре кодын. Шагалын огыл, 42 наре, шке семын ыштымашке кусненыт, а молышт петырналтыныт. Виянракышт веле кодыныт. Ик могырым, пандемий кугу чаракым ыштен, а вес могырым, супермаркет-влак изи бизнесым темдалыныт.
– Калык, конешне, эше ок умыло: мом кочкеш, мом налеш нине супермаркетлаште. А шкенан предприниматель-влак утларакше шкенан производитель-влакын продукцийыштым, утларак натуральныйым, ужалат. Ӧрдыж гыч, поснак вес элла гыч, кондымыжо чыла химий да стимулятор йӧршан улыт. Таклан огыл вес элласым шкенан дене алмаштыме (импортозамещений) нерген кӱшычак увертарыме. Тидыже верысе бизнеслан вияҥаш могай-гынат йӧным ышта. Кузе лиеш, ом пале. Но санкций амал дене акым кӱзыктымӧ удам веле кондыш. Пластике, ӱяҥдышан рок, нӧшмӧ (поснак вес элысе селекций) чот шергештыч. Мутлан, голландский шоган киложо 400 теҥге ыле, а кызыт закуп дене кондаш да ужалаш 720 теҥгеш шуэш. Эше кунаре шергештараш лиеш да кӧ тудым налеш? Ме тыгайым ынде огына кондо, чуваш севокым ужалена, – чонжым почде ыш чыте амалкалче.
А тудын бизнесше ушнен толмо мо дене кылдалтын, шонеда? Ужалыше семын веле огыл, агроном семын умылтарен моштымыжак мом шога. Кузе кушкылым шуяш, кузе укш гыч вондым кушташ, кунам да могай ӱяҥдышым кучылташ, кузе пикировкым ышташ – налшылан чыла рашемден пуа. Мыняр ий сад участкыштем помидор ден шере пурыс вондым налын шындем, но ик ужалыше дечат пикировкым ышташ (рӱдӧ вож мучашым кӱрлаш) кӱлмӧ нерген колын омыл. Тыге ыштыме дене вож келгыш ок кай, ӧрдыжкыла шарла, а кушкыл кочкышым сайын налеш да саскан лиеш, манеш.
Кешыр начар лекме йодышат мыйым эреак тургыжландарен. Нӧшмым ужалыше ик еҥ деч веле огыл йодынам, но ойлымышт семын ыштыме полшен огыл. А тудын темлымыже пеш тыглайла да ӱшандарышыла чучо: «Йыраҥ тореш ӱдышаш корнылам ыштет, лейке нер дене шыжыктыш деч посна сайын нӧртен кает, нӧшмым ӱдет да парня дене изин-изин кок велым петыралат. Вӱдым икымше гана шавыме шытен шогаш арнялан ситышаш. Плёнко дене леведме ок кӱл – кешыр 3 градус йӱштыштат шытен лектеш». А мо, тений тыгак ӱден ончем. Уке гын мынярымше ий кешыр шот дене ок шоч.
– Мыйын гын чыла шочеш. Авам манмыла, кеч-мом унчыли шуралам гынат, шытен лектеш. Сандене изинек мылам ӱдыкта ыле. Очыни, садланак агрономлан тунем лектынам. Но ты профессий дене нимом ом ыште манын ида шоно. Мый 14 тӱрлӧ сорт пареҥгым 25 соткышто урлыклан куштем. Калык йодеш гын, тений эше 10 соткылан кумдаҥдаш да 4 сортым ешараш шонем. Мӧремат 14 тӱрлӧ сорт уло, да утларакше шолдыра. Игыжым куштен ужалем. Уке гын налын кондымыжо пеш начарын тырла, акшат кугу – ик вожлан 85 теҥге дене. А ме шкенаным 45 теҥге дене темлена. Эше ковышта озымым, эҥыжвондым ужалаш куштем. А эҥыжнажын сортшо чапле, шолдыра. Марий кугыжаныш театрын артистше-влаклан пеш келша, кумылын налыт, – ӧрыктарыш Ирина Александровна.
– Те тугеже агроном пашамат шуктеда? – йодде шым керт.
– Мыланем тиде сомыл келша, – вашештыш амалкалче. – Мланде пашаште канем, торгайымаште улшо нелылык нерген мондем. Ончыч чыла еш дене ыштенна. Кызыт ача-ава шоҥго улыт, шӱжар-влак тунем пытарен лектын каеныт. Сандене еҥ-влакым тарлена. Но эн неле пашаже – пареҥгым корымо, урымо, изи технике дене ыштыме – тӱрыснек пелашемын ӱмбалне. Петр Владимирович ончычсо семынак Йӱдвелке вахте дене кудалыштеш, ончычсо пашамак шукта, йӱдвел стажым пога. Ик тылзе тушто, ик тылзе тыште лиеш. Но толмыж еда мыланем полша. Ӱдырем Анастасия Петровна Москвасе индустриальный институтым тунем пытарыме деч вара Йошкар-Олаште шке бизнесшым тӱҥалын – косметике дене специализироватлалтеш. Но мый тудым изин-изин шке пашашкем савыраш тыршем. Такше кумылжо уло, сандене шот лектеш, алмаштыше лиеш, шонем.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: И.Алгаева; У Торъял кевытысе товаровед О.Конакова; Шернурысо кевыт.
Авторын фотожо
Рекламе шотеш
