Тыгай концерт дене иктешлаш палемден 70 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше, усталык пашажлан 50 ий темме лӱмеш мероприятийым чапланыше марий композитор, Марий Эл искусствын сулло деятельже, Самырык-влаклан Олык Ипай лӱмеш, И.С.Палантай лӱмеш кугыжаныш премий-влакын лауреатше, Россий композитор ушемын еҥже Сергей МАКОВ. Тудо «Сергей Маковын музык фестивальжым» 28 сентябрь гыч 6 октябрь марте республикыштына эртара.
С.Маковын лӱмжӧ марий профессионал музык аланыште сайын палыме. Сем тӱняште тудлан чыла тӱрлӧ жанржат лишыл. Тудо – икымше марий ораторийын («Муралтем мый йывыртен»), кумалтышлан возымо икымше марий кантатын («Кӱсото») авторжо. Республикысе марий театр-влак дене пеҥгыде кылым куча, чылаже витле утла спектакльыштлан музыкым возен. Тудын возымо эстраде мурыжо-влакым моткоч шуко артист сценыште мура. Нунын кокла гыч икмыняржым лач тиде фестивальыште аклаш лиеш.
Лишемше фестиваль, усталык пашаже да моло нергенат шкеж дене вашлийын мутланышна.
– Сергей Николаевич, лӱмгечыланда лачшымак фестивальым эртарен колташ шонымашда кушеч лектын? Калыкым мо дене куандареда?
– Мыланем эреак уым кычалаш да ышташ келша. Усталык шўлышан еҥ-влак кокла гыч тыгайжым эртарыше шагал, садлан тыгай шонымашке шуынам. Адакшым кугу олалаштат чапланыше еҥ-влак тыгайжым чўчкыдынак эртарат.
Чаманаш кодеш, театрлаште южо спектакльын ўмыржє кужу огыл. Фестивальлан тӱрлӧ жанран спектакльлам ойырен налынам: «Югорно» эпосым, «Тулар ден тулаче» мюзиклым, «Ой, Мичу!.. Ох, Зина!..» мелодрамым.
Шочмо Кужэҥер кундемыштем концерт сынан усталык вашлиймашым 1 октябрьыште эртарем. Илалше-влакын кечыштлан пӧлеклалтше вашлиймаш мыламат да тусо родо, пошкудо-влакланат сай пєлек лиеш, шонем. Кок ужашан программыште Яков Эшпай лӱмеш Марий кугыжаныш филармонийын солистше-влак Зоя Берникова, Светлана Осипова-ШОС, Нина Казашова, Надежда Захарова, тыгак эше Геннадий Петухов, Владимир Ромашкин «Марий кундем» калык семӱзгар оркестр почеш калыклан шукертсек палыме веле огыл, у мурыштымат мурат. Кужэҥер кундемын гимнжым мучашлан чылан тўшкан йоҥгалтарышаш улына.
Йоча хор музык концертыште Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжын Национальный сымыктыш гимназийжын образцовый хор коллективше-влак мастарлыкым ончыктат. Жапше годым йочасадыш коштшо, школышто тунемше икшыве-влаклан муро шуко возалтын.
– Тидлан шӱкалтышым мо пуэн?
– 1978 ийыште кугурак ўдырна шочмеке, ава нерген мурым возенам. Адакшым пелашем йочасадыште музыкальный вуйлатышылан ыштен. Тудын йодмыж почеш идалыкысе кажне тылзе дене кылдалтше муро-влакым рушла ямдыленам. Чылажымат икымше сборниклан чумырен шуктенам ыле, но, чаманаш кодеш, савыктен лукмо огыл. Ты пашлан эше садак пижам, шонем. Тиддеч вара марий йоча-влаклан келшышым ямдыленам, «Волгыдо пайрем» сборник йочасадыште да школлаште пашам ыштыше-влаклан пайдаланаш пеш келшен толын.
1987 ийыште композитор Евгений Петриченко дене 1-4 класслаште тунемше-влаклан музык предмет дене программым ямдыленна да музыкальный хрестоматийым савыктен луктынна. Варажым тыгай программым Российысе национальный моло школыштат шыҥдараш тӱҥалыныт. Тиде пашамлан Россий композитор ушем Дмитрий Шостакович лӱмеш кугыжаныш премий дене палемден.
Композитор Вениамин Захаров дене пырля «Ший оҥгыр» сборникым савыктен лукмат йоча-влаклан чапле пӧлек лийын.
– «Ачамын йєратыме мурыжо» циклдам икмыняр ий ончыч калык шокшын вашлийын ыле.
– Ачам ден авам музыклан шӱмаҥше лийыныт. Ачам гармонь, балалайке дене шоктен, калык мурым шуко пален да ялысе пайрем годым нуным йєратен мурен. Тиде муро-влак эреак мыйын ушыштем да чоныштем иленыт. Жап толын шумеке, ик кеҥеж каныш годым нине муро-влак кокла гыч визытшым – Шилой-милой кукужо», Пазарышкет мияльым», «Муралтен колтена, «Идым печем, куэрем», «Кукулан мураш» – ойырен налын, «Ачамын йӧратыме мурыжо» вокал циклым возышым. Тудо ийынак премьержым Йошкар-Олаште Палантай лўмеш музыкальный училищыште, Юл да Урал кундемласе композитор-влакын фестивальыштышт да «Моско шыже» фестивальыште эртарыме. Эрик Сапаев лўмеш опер да балет театрын солистше Эльвира Гурьеван тыршымыж дене муро-влакым калык ончыко лукмо, садлан мурызылан моткоч кугу таум ойлем.
Нине муро-влак Кужэҥер-Шернур вел калык сем негызеш чоҥымо улыт. Нуным шарнена гын, марий тўснам огына йомдаре. Тыгай сем тетла нигушто уке.
Ачамын йӧратыме мурыжо-влакым 30 сентябрьыште камерный музык концертыште колышташ йєн лиеш.
Фестивальым «Лачак шочмо вереш чонеш муро шочеш» концерт дене мучашлена.
– Сергей Николаевич, шочмо суртышкыда чўчкыдынак миен коштыда?
– Кужэҥер районысо Лопсола ялыштем, шочмо суртыштем вий-куат ешаралтмым шижам. Ала-могай нойышо тушко миен пурет гынат, чыла мондалтеш, у пашалан кумылет лектеш. Жапем лийме семын тушко миен толаш тыршем. Шочмо суртыштына кызыт шольымын пелашыже ила.
– Ешыштыда куд икшыве лийында. Тендан семын эше иктаж-кӧ музыклан шӱман мо?
– Ача-авамын эн кугу икшывышт изиж годымак черланымыжлан кӧра илыш дене чеверласен. Кызыт кумытынак веле, акам ден изам да мый, кодынна. Евгений изам контрабасым шоктен, музыкальный училищыште педагог лийын, музыкальный театрын оркестрыштыже шоктен, Алексей шольымат изинекак гармоньым шоктен.
– Йоча годысо могай шарнымашда чондам ырыкта?
– Кок ковай лийын, илыш нерген каласкалымыштым колышташ оҥай лийын. Коктынат тамакым тўргеныт. Очыни, лач тыге нуно кеч ик жаплан неле да ойган илышыштым монденыт.
Сурт-оралтыштына ковайна-шамычын шындыме олмапушт саскалан эреак поян лийыныт. Кеҥежым вӱтамбалне мален кынелмеке, ӱчашен-ӱчашен, пакчаш чевер олмалан куржынна. Олмаже тамле лийын.
Авам тӱҥалтыш класслам туныктен, ачам ялысе библиотекыште ыштен. Вич ияш книгам лудын моштенам да ачам деке налаш коштынам. Икымше гана «Кудывечым кӧ ӱштын?» книгам лудынам.
Ончыч ялыште икшыве-шамыч шукын лийынна. Чылан пырля уремыште модын юарленна, пӱяште йӱштылынна. Тунам корем вўдшат кугу чучын.
– Икымше произведенийым кунам возенда, шарнеда?
– Икымше номеран интернат-школын кумшо але нылымше классыштыже тунемме годым. Тунам мемнан деке Горькийысе консерваторийын выпускникше Поль Миронович Двойрин композицийым туныкташ толын. Ик урокышто мыланна иктаж-могай марий семым возаш кўштен. Ойлымым визытын ала кудытын веле шуктенна. Варажым мемнам Москош наҥгаяш кутыреныт, тунам «Пӧрткайык» пьесым возенам. Тыге моло рвезе дене мыят элнан рӱдолашкыже миен толынам. Тыге ик сем почеш весе, кумшо… шочыныт. Тиде пашалан педагог шӱмаҥден да жапыштыже кўлеш шомакым, тунемшын чонышкыжо «сравочым» муын, ой-каҥаш дене полшен моштен.
– Сергей Николаевич, кызыт могай музыкым возеда?
– Кундемыштына композитор-влак улыт, аклыше уке гай чучеш. Композиторын пашаже шулдештын. Марий профессионал музыкым колышташ кӱлеш, нотым савыктыман. Кызыт мый тӱрлӧ жапыште возымо произведенийлам нотыш возем, а варажым нуным калыкыш лукман. Мутлан, кызыт «Муралтем мый йывыртен» икымше марий ораторийым нотыш пыштем.
– Кызытсе марий эстрадылан могай акым пуэда?
– Марий эстрадыже уло мо? Кызыт мурылан мутшымат, семжымат шкешт возат, мурат… Жапше годым марий эстраде виян лийын. Иктаж-кунам тудо профессионал кӱкшытыштӧ вияҥаш тӱҥалеш манын, такше ӱшан уло. Но весымат шоналтыман: улшыжым арален коден кертына мо?
Марий семнам, йылмынам «лавыра» деч эрыктыман, уке гын памаш вӱд семынак петырнен кертеш, вет памашымат эрыктет гын веле, вӱдшӧ йыргыктен, торашке йога.
– Семым возаш мо кумылаҥда?
– Чапле почеламутын икымше корнылажым лудмо годымак сем шочеш. Пеш шуэн гына ончыч сем возалтеш, а вара – мутшо.
– Кызыт чондам мо тургыжландара?
– Самырык композитор-влакым куштыман. Уке гын музык тўняште волгыдо койын йомаш тӱҥалеш.
Алевтина БАЙКОВА мутланен
В.Тумбаевын фотожо
