Киров олаште П.Алабин лӱмеш краеведений тоштерыште лийме годым ик пӧлемысе пырдыжыште вераҥдыме фото-влак шинчалан пернышт. Шӱдӧ ий утла ончыч марий кумалтыш годым ыштыме улыт. Тыштак –кумалтышыште кучылтмо икмыняр ӱзгар, марий вургем… Пытартыш вич ийыште интернет кумдыкышто тыгайракшым ятыр ужалтын.
Тоштер пашаеҥ, Марий кугыжаныш университетын выпускникше, Виче кундемын историйже дене кылдалтше икмыняр книган авторжо Евгений Горев (але марте икте-весынам соцкыл гоч паленна) мане: «Фото-влакым альбомыш шке жапыштыже миссионер да просветитель Павел Глезденёв чумырен. Ик тӱшка оригиналже мемнан тоштерыште, весыже Санкт-Петербургышто Петр Великий лӱмеш антропологий да этнографий тоштерыште, кунсткамерыште, аралалтыт. Фото-влакын авторжо – Осип Иванович Смоленцев. Тудын нерген увер шагал. Шочынжо Уржум уезд Токтайбеляк волостьышто (кызыт – Кужэҥер район. авт.). Фотом любитель семын ыштылын, очыни, репрессийыш логалын».
Кумалтышыште фотом ыштен гын, тугеже тудо марий-влак дене пеш сай кылыште лийын, еш кумалтышыш але йӱла шотым шуктымашке ялт ӧрдыж еҥжымак пуртен огытыл, очыни. Фотограф нерген уверым интернетыште кычалын ончышым. Тыгай лӱман еҥ нерген ик сайтыште, «Книга памяти жертв репресии. II том» книгалан эҥертен, теве мом возымо: 1879 ийыште Кужэҥер район Кугу Савэҥер ялыште (Кужэҥер посёлко деч 2 километр) шочын, руш, социальный статусшо – беспартийный, кресаньык.1931 ийыште арестоватленыт, 1931 ий 20 майыште кум ийлан приговорым луктыныт.
Тидын годымак интернет полшымо дене Осип Смоленцевын кунсткамерыште (kunstkamera.ru) экспонат семын аралалтше 70 (!) фотожым ужаш могай куан ыле. Оҥай, кызыт Смоленцевын тукымжо гыч иктаж-кӧ улыт мо?
Курым утла ончыч марий талешкына, этнограф да литератор, сотемдарче да педагог, марий газетым лукташ тӱҥалше Павел Петрович Глезденёв огыл гын, нине фото-влакым ужаш, калыкнан йӱла ойыртемжым умылаш йӧн огеш лий ыле. Ӱпӧ губернийыште шочын-кушшо чолга марийын илыш да паша корныжо Озаҥ губерний денат, Виче губерний денат чак кылдалтын. Виче (Вятка) кундем нерген ойлаш гын, тудо тышке 1907 ийыште 37 ияш илаш куснен, Виче епархийын миссионерже лийын, губернийысе калык образований пӧлкан инородческий секцийжым вуйлатен. Лач Вятка олаштак (Киров) 1915 ийыште «Война увэр» газетым савыкташ тӱҥалын, Марий калыкын икымше погынжым эртарымашкат кугу надырым ыштен.
1919 ийыште педагогический институтышто краевой факультетым вуйлаташ ӱшаненыт, институтын правленийышкыжат сайленыт. Туныктымо коклаштак студент кружок-влакым вуйлатен, археологий, археографий да этнографий экспедцийлашке лектын коштеден. А 1923 ийыште институтын научный секретарьжылан сайленыт, но тиде ийынак 28 майыште 56 ияш ӱмыржӧ кӱрылтын. 2017 ий сентябрьыште Киров вел марий-влакын тыршымышт дене олаште йоча-влаклан ешартыш шинчымашым пуышо рӱдерыште П.Глезденёвлан шарнымаш оҥам почыныт. Марий Эл гыч делегаций дене миен, калыкнан волгыдо илышыж верч чотак тыршымыж нерген ушештарен тауштенна.
2023 ий февральыште Краведений тоштер шке фондшо гыч марий йӱла дене кылдалтше, йӧршеш шагал еҥлан палыме фото-влакым ончыкташ луктын улмаш. Выставке «Уникальная фотолетопись. Быт и обряды марийцев Вятской губернии начала ХХ века» маналтын. Тӱҥ шотышто чылажат ХХ курымысо миссионер, просветитель П.Глезденёвын альбомжо гыч лийын. Тиде альбом тоштерын ик эн кугу поянлыкшылан шотлалтеш. Глезденёв марий йӱлам кучышо ешыште шочын, варажым, шинчымашым налаш йӧн лийже манынак шонен, тынеш пурен – Ислам-Гарей Мендияров гыч Павел Глезденёвыш савырнен. Виче кундемысе епархийын миссионерже семын тыршыме деч посна Виче кундемысе марий калыкын илыш-йӱлаже нерген тӱрлӧ шонымашым ик радамыш кондаш тыршен, тидлан тӱрлӧ источникым шымлен. Тыге Павел Петрович ятыр фотографийым шот-рат дене чумырен, южышт эсогыл ик экземпляр дене гына лийыныт.
Идалык ончыч Киров оласе Краеведений тоштер ты выставкыште шуэн вашлиялтше фотокадр-влак гоч чынже дене марий мер кумалтыш ден еш йӱлам репортаж семын ончаш йӧным ыштен. А вет тыгай татым ончычат еҥ шинчаш логалде эртараш тыршеныт. Выставкысе экспозиций гыч икмыняр экспонатшым – фотом, кӱслем, поян марий тӱран вургемым, сӧрастарышым – тоштерыште кызытат ужаш лиеш.
300 утла километр корным эртымеке, П.Глезденёвын шарнымаш оҥаж деке миен, марий калыкнан, газетнан ончыкылыкшылан йӧным ышташ йодна. Коридорышто ӱдыр-рвезе-влак гӱжлат. Самырык пашаеҥ-влак дене мутым вашталтышна: полат кӧргыштӧ вераҥдыме шарнымаш оҥа кӧлан пӧлеклалтын? «Огына пале, кӱлешак гын, рашемдена» маньыч.
Айдеме нерген палышт, тудын пашажым шарнышт манын, тудын нерген ойлыман, возыман, умылтарыман. Мутлан, марий талешкына нерген кумданрак историй науко доктор К.Н.Сануковын «Просветитель Павел Петрович Глезденёв» (2005) да «Марий Эл» газетлан 100 ий темме вашеш «Марий Эл. Колыбель души мари. Марий еҥын чон шепкаже» (2015) книгала гоч пален налаш лиеш.
Марий талешкым шочмо Пошкырт кундемыштыжат шарнат – Шаран селасе ик урем тудын лӱмжым нумалеш, Марий Элыштат чапландарена – «Марий Эл» газет редакцийын темлымыж почеш 2020 ийыште, Марий калык погын эртыме жапыште, Печать пӧртыштӧ шарнымаш оҥам сакыме. Кажне паша кечын тудо мемнам «вашлиеш». Республикнан 100 ияш лӱмгечыж годым Йошкар-Олан 9-ше микрорайоныштыжо Глезденёв саклымверым почмо. Ынде нылымше ий, Марий талешке кечын да Марий Элын шочмо кечынже мер актив, журналист-влак, кугыжаныш кучемын еҥже-шамычат тушко вуйым савалтен таушташ корным кучат. Тачат тыгак – 13 шагатат 30 минутлан чумыргат.
Светлана Пехметова
Снимкыште:Кинде авызлыме деч ончычсо пелештымаш.
kunstkamera.ru гыч налме фото-влак
