Тений 19 майыште философий науко доктор, профессор Марий Эл Республикын Кугыжаныш премийжын лауреатше, Марий АССР наукын заслуженный деятельже, 500 утла шанче пашан авторжо, Марий Турек район Кугу Вочарма ялын шочшыжо Виктор Соловьёвлан 90 ий темеш.
Вич ий ончыч, лач тыгаяк мотор май тылзыште, 85 ияш лӱмгечыже вашеш, Виктор Степанович дене вашлийын мутланышна. Мутланышна тудын илышыже, йоча пагытше, паша корныжо, илыш нерген шонымашыже, марий калык да моло нерген. Тиде ушан-шотан, кугу кӧргӧ виян айдемылан шуко мом ужаш да сеҥен лекташыже логалын. Икымше паша кече-шамычым тудо моткочак неле пагытыште, Кугу Отечественный сар кайыме годым, 1942 ийыште, ыштен налын: Косолоп район Савак Вочарма ялысе Калинин колхозышто, йытыным кӱрмаште. Тунам тудлан улыжат кандаш ий лийын. Туныктышо-влак варажым «инженерлан тунемаш кай» манын темленыт, но пӱрымашыже самырык тукымлан шинчымашым пуымо пашаште улмаш: школыштат тыршен, вузыштат туныктен. Тыгодымак шымлымашлан кумылаҥын – чылаже 500 утла научный пашаже савыкталтын. Нунын кокла гыч ик эн тӱҥжылан да кугужлан Виктор Степанович республикнан «Шарнымаш книгажым» шотла. Тудын научный отвественный редакторжо, шуко статьян авторжо да соавторжо лач тудо лийын да тыге 49 томым (тушко 409000 лӱмым пуртымо) чумырен, редактироватлен. Ты, чынжымак моткочак кугу да кӱлешан пашалан 20 ий жапшым пуэн, ик кумыр оксам налде тыршен…
Туге, тунам шуко мутланенна, чыла нергенат манын шоненам ыле, но уке улмаш. Варарак гына пален налынам: Виктор Степанович ушыштыжо марий калык мыскара-шамычым поген да, нуным шарналтен, иктеш чумырен возен. Ик книгаже савыкталтын, а кызыт тудым уэмден да весым савыкташ ямдылыме. Ты шотышто шонымашыже теве могай:
«Марий калыкын ушыштыжо шочшо, еҥ деч еҥ дек ойлымо мут гоч куснылшо-шарлыше сылне шомак аршаш коклаште «манеш-манеш» манме оҥай кӱчык мыскара ойлымаш-влак поснак ойыртемалтыт.
Манеш-манешым каласкалыше марий колыштшо-шамычым ӱшандараш ок толаше: кӱлеш гын – инане, уке гын – шке палет, ушышкет пыштет гын – тау, мондет гынат – йӧра лийже. Адакшым тыгай ойлыштмаште чын ден шонен лукмыжым ойырашат огеш лий, тидланже кӱлешыжат уке, очыни. Воштылат але шыргыжалат гын, сита веле… Эше иктым шотыш налман: калык сылнымутым чумырышо тиде погым мут поянлыкым шымлыше шанчызе огыл, саде сомылым ӱмбачын гына палыше еҥ ыштен. Тудо манеш-манешым лӱмын поген коштын огыл, ожно тӱрлӧ вере колмыжым гына шарнен возен. Тыгодым южыжым тӧрлаш тӧчен, а южыжым локтылынат дыр. Сандене лудшо йолташ тыште савыктыме изи ойлымаш коклаште кугу ситыдымашым муэш гын, чотак нелеш ынже нал.»
Мыскара погыжым автор лу ужашлан шелын. Нуныжо тыгай улыт: «Пашаште», «Тургыжланымаште», «Пазарыште», «Сонарыште», «Корнышто, ӧрдыж велыште», «Яра жапыште», «Уналыкыште да пайремыште», «Юмо ончылно», «Таза лийза», «Пеҥгыдемдыме шот (Закон) да кучем (власть) коклаште». Таче ме тыланда икмыняржым лудаш темлена.
МАНЕШ-МАНЕШ
(марий калык мыскара)
Колымыж деч ончыч ик марий, манеш, эргыжлан тыге каласен коден:
– Кече тыйым вакшыштет нигунамат ынже помыжалтаре. Тый нигӧланат «Юмо полшыжо» ит ман. Тыйын паша гыч кайыметым нигӧат ынже уж. Тунам тыйым чылан пагалаш тӱҥалыт. Тунам илышет улан лиеш.
Эргыже ачажым тоя да, малашыже кече ынже аптырате манын, шыҥалыкым ургыкта. Пашаш ошкылмыж годым пошкудыжо-влак воктеч ик мутымат пелештыде эрта. Изишак пашам ыштымек, палыме-влак ынышт уж манын, йыр корно дене мӧҥгыжӧ вашка.
Жап эрта, пагалымашат, улан илышат огеш тол. Самырык марий ойгыжым чӱчӱжлан миен кутыра. Тудыжо колыштеш да:
– Эх, тый! – манеш. – Вет ачатше тыланет кече лекме деч ончыч кынелаш, нигӧ деч ончыч пашаш лекташ да чылашт деч вара паша гыч мӧҥгӧ каяш кӱштен коден.
***
Ожно, манеш, ик марий эрдене аҥашкыже толын. Куралаш тӱҥалме кашыште шогышо шогавуйжым ужын да эрдыжым кроп перен колта:
– Эх, керемет кочшаш, имнемжым кондаш монденамыс!
Шыже пычкемыш йӱдым, манеш, ворым кученыт да йодыт:
– Мом наҥгает?
– Арвам.
– Ончыкто-ян! Мо, тидыже пырчыс?
– Ой, керемет кочшаш! Пычкемышыштет ужын шуктен омыл аман…
***
Вара могайрак тазалыкет? – ик шоҥго кугыза весе деч йодеш, манеш.
– Йӧра, вуем гына пешак пеҥеш…
– Э-э, родем, ит ойгыро. Коремеш паремеш, тӧремеш тӧрлана. Вуй корштымаш – тиде нимат огыл. Тазалыкет гына лийже.
***
– Пошкудем, парыметым кунам пӧртылтет? – йодын, манеш, ик марий весе деч.
– Могай парым?
– Кум теҥгем.
– Ала-мо ом шарныс.
– Кузе от шарне? Пазарыште тый мый дечем кум теҥгем йодыч. Мыйын кумыташем уке ыле да визыташым пуышым. А тый кок теҥгежым тунамак мӧҥгеш пуышыч. Шарнет?
– А, изишак шарнем. Кок теҥгем тылат пуымем пеш раш шарнем. А вот тый дечет налмым, товатат, ом шарне.
Марий, манеш, пазар кевытыш пурен да вигак торговойлан ойла:
– Мыланем теве кок тыгай шовычым пу-ян.
– Кӧлан налат? – йодеш тудыжо.
– Оньыкувалан.
– Оньыкуватшым пеш йӧратет аман, кок тыгай чапле шовычымак налатыс.
– Шовычетын чаплыже тунарак, акше гына чапле. Туге гынат, йӧра айда. Теҥгече оньыкувам «тыгай шовычлан пел ӱмырем пуэм» мане.
Пазарыште ик гана, манеш, кок палыме марий вашлийыныт. Йырым-ваш сату темын, тӱрлӧ чес моткоч шуко, а нунын оксашт ик кумырат уке.
– Эх, кызыт шӱдӧ теҥгем муаш ыле, – нелын шӱлалта ик марийже.
– Молан тынар шуко, – манеш весыже. – Кум теҥгем муаш гынат, йӧра ыле.
– Мо тый, еҥ оксам чаманышыч, ужат? – сырен кудалта садет.
Ик марий, манеш, пасушто мераҥым ужын. Эх, кучаш ыле. Но кузе? Почешыже куржаш – поктен от шу, лӱяш – пычал уке, пераш – нимо дене. Марий чытыде кычкырал колта, манеш:
– Шого, мераҥ, пычал уке!
Кол кучышо кок марий вашлийыныт, манеш.
– Вара кузе? – йодеш иктыже. – Чӱҥга?
– Чӱҥгашыже изишак чӱҥга да, – манеш весыже, – але кучен омыл. Вот икте кугу мучыштыш. Ой, кугу ыле вет!
– Мыйынат икте мучыштыш. Тыйын колет деч кугурак ыле.
– Икана, манеш, сӱас, руш да марий ик пӧртыш малаш пуреныт. Мӱшкырышт моткоч шужен. Кас кочкыш нерген шонат. Сӱасын мешакыштыже чесле ӱй моклака лийын, рушын котомкаштыже – шӱраш.
Марийын ниможат лийын огыл, садлан тудым пучымыш шолташ шогалтеныт.
Пучымыш кӱын шумеке, покшекыже ӱй моклакам пыштеныт да кумытынат кочкаш шинчыныт. Сӱасет шкенжын ӱйжым шкежак пеш кочнеже да марий деч йодеш:
– Тый палет, Озаҥыш корно кузе кая?
– Уке, – манеш йорлет.
– Озаҥыш корно теве тыге-е-е кая, – манеш да ӱй йогашлан пучымыш покшеч шке велышкыже совла дене келге корным ышта.
– А Вӱрзымыш корно тыге-е-е кая, – манеш руш да кодшо ӱйжым шке могырышкыжо виктара.
Марий онча-онча, совлажым келгынрак кӱмыжыш чыка да пучымышым пудыратен шында.
– Мемнан чодыраштына, – манеш, – йолгорно-влак теве тыге, тыге, тыге каят.
Чодырасе кож вуйышто шем корак шинча, манеш. Воктенже мераҥ кудал эрта, манеш.
– Мом ыштылат? – йодеш мераҥ корак деч.
– Нимомат ом ыште, – вашешта тудыжо.
– Тугеже мыят нимом ышташ ом тӱҥал, – манеш мераҥ да кож пелен возеш.
Ты жапыште сонарзе толын лектеш да «пиф-паф» мераҥетым лӱен пышта.
– Э-э, – тидым ончен, пелешта, манеш корак. – Нимом ышташлан к-ӱ-ӱ-ӱшнӧ шинчаш кӱлеш.
Ик марий дек, манеш, кастене мӱндыр родыжо вес ял гыч толын лектын. Шужен. А оза сийлыме шотышто огешат шоналте. Уна шинча-шинча да пелешта, манеш:
– Кочкам да кушко малаш возам?
Кок йолташ, манеш, вашлийыныт:
– Тый таче кечывал деч вара яра улат мо?
– Яра улам.
– А эрла эрдене мом ыштет?
– Эрлат яра лиям.
– А кумышто кастене?
- Кумышто ом ярсе.
– Ах, могай чаманымаш! Кумышто ме тагам шӱшкылына, тыйым уналыкеш ӱжаш шоненам ыле.
Пектубай марий, манеш, Торьял марийым вашлийын.
– Мемнан мурына вет пеш яндар, пеш тораш йоҥгалтеш, – моктанен колта Торъял мариет. – Тошто Торъялыште мурена гын, У Торъялыште колыштыт.
– Мемнан мурына гын моткоч кужу, – кугешнен ойла Пектубай марийже. – Йолын мурен кает гын, куплетше ик меҥгылан сита, имне дене кудалат гын, кум меҥгым мурен кает.
М.Скобелевын фотожо.
