… Аудиторийыш, вуйжым рыҥ кучен, пеҥгыдын тошкалын, чатка капкылан да капкылжылан келшыше чиеман туныктышо ӱдырамаш пурен шогале. Саламлалтын, мемнам, студент-влакым, ончале да мужыр занятий мучко тетла шинчажым ӧрдыжыш ыш кораҥде. Кажне шомакше, ойжо умылаш лийше, раш. Шинчаончалтыш тура, воштет лекше, тудын деч шылаш ок лий, тыгодымак волгыдо, кумылаҥдыше – тыге шочшыжо ӱмбаке, сайым шонен, ава онча… Ушыштем, шинчаштем тудо ӱмырешлан тыгай кодеш.
Морко район Пектывайсолан (Кумужъял) ӱдыржӧ, Марий Эл образованийын сулло пашаеҥже, филологий науко кандидат, доцент, марий йылмым шымлымаште 160 чоло пашан авторжо ЛЮДМИЛА БАРЦЕВАЛАН – 70 ий.
– Людмила Ивановна, кузерак иледа? Кумылда могай?
– Кумыл сай. Кызыт сулен налме канышыште улам. Шке пашам мучашленам, шонем: ийготан айдемылан кужу жап пашаште шогыман огыл, самырык-влаклан верым пуэн кодыман, но тидын деч ончыч нуным сайлан туныктен шуктыман. Тыгай ваш полшымаш лийшаш манын шонем.
– Кечыда кузе эрта? Эрдене кынелмеке…
– Кече тӱрлын эрта. Телым – ик семын, кеҥежым – вес семын. Эр кынелын, уло сурт пашам шуктем. Кажне кечын ыштышаш пашам гыч иктыже – яндар южыш лекташ да икмыняр меҥгым йолын эрташ. Тиддеч посна ок лий. Эре диваныште телевизор ончылно шинчет гын, шот огыл. Но мо тӱняште ышталтеш – эреак эскерем.
– «Ийготан айдемылан кужу жап пашаште шогыман огыл» каласышда. Чынжым гын, умбакыже пашам ыштымым шуен кертыда ыле, туге?
– Туге. Но ий гыч ийыш Марий кугыжаныш университетыштына, поснак марий пӧлкаште, шагат изем толаш тӱҥале: марий йылме дене шагатым кок пачаш шагалемдышт. Ончыч, мутлан, «Марий лексикологий» дисциплинылан 72 шагат ойыралтын ыле гын, пытартыш жапыште – 36 шагат веле. Тиде дисциплине полшымо дене студент-влакым мут поянлыкым кучылташ, шараш, сылне ойсавыртыш дене шке шонымашым почаш туныктенам. А 36 шагатыште, опытан туныктышо от лий гын, студент-шамычын шинчымашышт школ кӱкшытанак гына кодеш. Ик занятийыштак теорийым туныктет, тиде жапыштак практический пашам ыштыктынет. Доскам шолткен гына умылтараш тыршем ыле. Перерыв жапыште начаррак тунемше дене пашам ышташ, шукырак йодаш тыршенам. Ала, можыч, тидыже студент-влаклан чылаж годым келшен огыл, мыйым торжа семын ончалыныт, но тиде тыге огыл: кеч-могай студентлан кеч-кунам полшаш эре ямде лийынам. Кажныжым марий йылмылан шӱмаҥдаш, тудым йӧраташ, сылнын марла кутыраш туныкташ кумылан лийынам.
– Тиде шонымашым шукташ пытартыш жапыште куштылгыжак огыл ыле, очыни, вет студент-влак коклаште марий йылмым начарын палыше шукем толеш.
– Тидын шотышто мом каласен кертам? Мыланна икоян лийман, ик кӱлешан цельыш шуаш тыршыман. Шочмо йылмым аралан кодымо сомылым шуктымаште ача-ава-влакын рольыштат кугу лийшаш. Ешыште яндар марий йылме дене кутырет – икшыват шке ойжым тыгак савыралеш.
Мутат уке, шочмо йылме дене лывыргын мутланаш туныкташ вият, жапат шуко кӱлыт. Мыланна, туныктышо-влаклан, студент-влакым моткочак йӧратен, пагален, уло кӧргӧ чон дене, нуным туныктымо да шымлыме пашашке кумылаҥден тыршыман. Занятийыште веле огыл, тудын деч варат. Мый, мутлан, ӱдыр-рвезе_влаклан полыш кӱлын гын, университетыш шуматкечынат куржын мием ыле.
Пытартыш жапыште марла начарын кутырышо студент-влакат вашлиялтыт. Нунылан йылмын ямжым почын пуаш эшеат утларак тыршыман. Сай лектышыш шуаш шке пашам чот йӧратыман. Пенсийыш лекмешкем, Марий кугыжаныш университет куанен коштмо верем лийын. Но илыш вашталте, ставке шагалеме. Кызыт ешем деке лишылрак лийынам. Жапем уло сурт-печымат эскераш, уныкамлан кугу тӱткылыкым ойырен кертам. Тудо кызыт Марий кугыжаныш университетыште тунемеш. Шинчымашым погымаште тудлан мо раш огыл – умылтарем. Такшым тудо шкевуят тунемме сомылым чолган шукта.
– Пеҥгыдылык, туран каласыме шотышто. Те изинек тыгай улыда але…
– Изинек тыгай улмо шотышто каласен ом керт. Но ача-авам шойышташ, обществылан келыштаралташ, тушто шулен йомаш туныктен огытыл. Кунам тура каласем? Кунам чын огыл. Пеҥгыдын каласымаш еҥым лапкаҥдымаш огыл, а полшаш тыршымаш дене кылдалтын. Тудо молан-гынат, кушто-гынат утларак тӱткӧ лияш кӱлмым шижтара. Обществыште ала-кӧжӧ чыным каласышаш, а чылан лӱдына гын, илышна ок вораҥ. Еҥым сырыкташ шонымашем нигунам лийын огыл да кызытат уке. Мӧҥгешла, тӱшка пашаште йыр улшо еҥ-влакымат умылыман, нунылан полшыман, ойго ден куаным пайлыман, шке нерген гына шоныман огыл. Кӧраныман огыл, тиде пеш уда койыш. Мый кеч-кӧн сеҥымашыжлан йывыртем.
– Марий йылмылан йот элысе студент-влакымат шӱмаҥденда.
– Туге, кажне кеҥежым отпуск жапыште нуным туныктенам. Йот элласе еҥ-влак занятийлашкем пеш кугу куан дене коштыныт. Мый урокышто мом каласем, тудым чыла шарнен кодыт ыле. Вес кечынже теҥгече мом пален налмыштым марла кутырымаштышт чолган кучылташ тӱҥалыт ыле. Кум арня жапыште марий йылме дене шонымашыштым каласен кертшыш савырненыт. Курс пытымеке, моткоч порын, йывыртен тауштеныт. Чон почын, йӧратен пашам ыштымылан тиде эн кугу ак. А мый вес семын ом мошто.
Туныктымо паша мылам эре келшен. Мут толмашеш каласем: ала-молан дыр музыкально-художественный школ-интернатыште пашам ыштымем годымат тунемше-влакем мыйым пагаленыт. Школ деке лишеммем ужын, ваштарешем уло класс дене куржын мият ыле, кажныже мыйын ӧндалтышышкем пураш тыршен. Нуным коден, МарНИИ-ш пашам ышташ каяш тарванымекем, автобус почеш шортын-шортын куржыныт. Тиде сӱрет тачат шинчаштем. Йоча-влакем шарналтен, кызытат кумылем тодылалтеш.
– Школ-интернат гыч кайыме шотышто огыда чамане?
– Тыге кӱлеш ыле. Илыш йодын.
– Мураш, кушташ мастар улыда. Тӱвыра аланым молан ойырен огыдал?
– Наверне, тиде пӱрымаш. Мый эреак туныктышо лияш шоненам. Школ деч вара хоровой обществыште музык дене ныл тылзаш курсым эртенам. Экзаменлан ямдылалтме годым композитор Алексей Искандарович Искандаров, кидем кучен, «Мемнан деке музыкальный училищыш тунемаш пуро» мане. Шу-уко шонышым. Вуй йырем пӱтыральым: ялысе ӱдыр улам, мурен-куштымаш ончыкыжым мыйым пукшен-йӱктен кертеш мо? Содыки музучилищыш шым кай.
– Те таче палыме шымлызе улыда. Чыла шонымашыш шуында але…
– Шанче пашаеҥ чыла шонымашыш нигунам ок шу. Илыш дене чеверласымекшат, ыштышашыже шуко кодеш. Шымлызын пашажым умбакыже самырык тукым шуйышаш. Нуным ты корныш шогалташ мыят надырым пыштен коденам, шонем.
– Кызыт шымлыме пашам шуеда?
– Мутер-влакым ыштен, тунар чот ноенам. Кызыт тыгай паша деч канем. Ынде марий книга-влакым угыч лудедем. Ынде нуным йӧршын вес шинча дене шергалам. Шукерте огыл Яков Элексейнын «Ӧрмӧк» книгажым уэш лудым. Тушто марий калыкнан илышыже, чон йӧсыжӧ, куанже, сылне пӱртусшӧ, икманаш, тудын чумыр илышыже пеш раш ончыкталтыныт. Моткоч мотор йылме дене серыме, а предложенийже могай сылне да тыгодымак проста, калыклан келыштарен возымо!
– Театрыш коштыда?
– Иктаж кум ий ынде миен омыл. Молан? Ала-молан кызытсе режиссёр-влак, тошто спектакль-влакым тачысе илышлан келыштараш тӧчат (очыни, мый шкеже ом умыло нуным шонымашыштым). Тыгак икмыняр артистын раш огыл кутырымыжо ок келше. Умша кӧргыштӧ ойлымо шомак але пеш писын каласыме мут шеҥгел радамыште шинчыше-влак деке миен ок шу.
– Айдемын илышыже – книга, тудын авторжо – айдеме шкежак. Шке кидда дене 70 ий возымо произведенийдам йоҥылышдымо манын кертыда мо?
– Йоҥылышдымо лийын ок керт. Айдеме ик кечыштак ала-мыняр йоҥылышым ышта, чын манын шона гынат, тӧрлаш шуко уло. Айдеме мыняр ила, кажне кече, шагат – урок.
– Пелашда дене ӱмыр мучко пырля иледа.
– 46 ий. Туге чучеш, пуйто теҥгече гына ушненна. Вате-марий коклаште йӧратымаш, пагалымаш, ваш умылымаш лийшаш, тунам гына пырля тынар кужун илаш лиеш.
– Юмо тыланда чыла пуэн: уш-акылым, моторлыкым, кугу кӧргӧ вийым. А мом пуэн огыл, шонеда?
– Чыла уло, шонем. Вот тиде туралык койышем утыжденат, очыни… Утыжым пашаче койышем шотышто ӱдырем «Кузе тынар пашам ыштен кертат?» манеш. Тазалык лушкыдемеш, но тиде йолым шогалтен кияш правам ок пу. Мемнан ийготышто утларак ушым пудыратылман, чолган тарванылман.
– Тендан шонымаште, илышыште мо эн тӱҥ?
– Йӧратымаш. Тӱням куча йӧратымаш. Тудо тӱрлын палемдалтеш: ача-ава, икшыве, Эл, пӱртӱс деке… Тек тиде кумда шонымашан йӧратымаш мыйын веле огыл, чыла еҥын чонышкыжо кумданрак шыҥа да илышнам волгалтарен шога.
Снимкыште: Людмила Барцева
Фотом еш альбом гыч налме
Паша корно
* Кумужъял школ деч вара – Кугу Кожлаял клубын художественный вуйлатышыже;
* 1974-1979 ий – Н.К. Крупская лӱмеш МГПИ-н историй-филологий факультетшын студенткыже, йошкар диплом дене тунем пытарымеке – Йошкар-Оласе 13-шо №-ан школын, вара 1-ше №-ан музыкально-художественный школ-интернатын воспитательже, туныктышыжо;
* 1985 ий – М.В.Васильев лӱмеш МарНИИ-н научный пашаеҥже;
1986-1989 ийла – Эстонийысе Тарту кугыжаныш университетын аспиранткыже, шанче вуйлатышыже академик Пауль Аристэ, «Марий йылмыште шуко значениян глагол-влак» теме дене диссертацийым арален;
*1990-2023 ийла – МарГУ-што марий йылме да литератур кафедрыште пашам ыштен, 2003-2006 ийлаште вуз пеленысе докторантурым тунем пытарен.
*Людмила Барцева – 160 чоло шымлыме да тунемме-методический пашан авторжо, марий йылме дене мутер-влакым ямдылымашке кугу надырым пыштен.
