Калыкнан ончыкылыкшо тендам ок тургыжландаре?
Корнына кужу да тӧрсыран,
ыштышашна шуко да кӱлешан
Марий йӱлан да историян тыгай илемже тыштак веле, очыни. Калыкшат тыште марий шӱлышан. Адакше ялшотан илемжымат да тӱшка озанлыкшымат тыгаяк марий чонан еҥ-влак виктарат. Кум ий ончыч Финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже семынат Унчо шкенжым пеш сайын ончыктыш. Ынде илемын статусшым нӧлталме кугу пашалан пижын. Мом тиде пуа, кузе тышке шуман? – теве мом почын пуаш тыршыме илем мучко коштын савырныме да тӱшкан погынен каҥашыме годым.
Шарнем, ик интервьюштыжо Морко район «Передовик» ялозанлык артельын председательже Юрий Игнатьев каласен ыле: экономике ден тӱвырам икте-весышт деч ойыраш ок лий, нуно айдемын кок йолжо гаяк улыт. Иктыжым вияҥден, кокымшыж нерген мондена гын, окшаклаш тӱҥалына але эше пуреҥгаена. Тидым тудо шке пашаштыже эреак ушыштыжо куча. Каҥашышаш йодышымат тудак нӧлталын да Унчо ялшотан илем администраций вуйлатыше Иван Евсеев велымат тыгаяк умылымашым вашлийын. Вара нунын деке Морко район деч Мер Каҥаш президиумын еҥже Анатолий Титов ушнен. Тыге ты йодышым кугу каҥашымашке лукташ кутырен келшыме да республик гыч мер пашаеҥ-влакым чумырымо.
Уна-влакым марий йӱла почеш мелна кышыл да пура дене, тыгак муро дене саламлен, таклан огыл озанлыкын машинавечыж воктенысе пасу капка дене вашлийме. Вет мутланымашыжымат машинавече гычак тӱҥалме. Российыште ыштен лукмо 375 имне виян кок у тракторым ончыктен, Юрий Арсентьевич кодшо курымышто изирак кумдыкышто ага пашам шукташ 26 трактор кучылталтме нерген ушештарыш да ешарыш: а тений кугурак кумдыкышто тӱҥ шотышто тиде кок агрегат ӱден. Ончыч озанлыкыште 600 еҥ ыштен гын, тачылан 60 еҥат сита. Но ферме у огыл гын, пашам ыштыше чумыржо 100 наре погына, мане. Тыгодымак кажне ушкаллан шотлымаште шӧр лӱштыш дене артель «Семёновский», «1 Май» да «Звениговский» гай виян озанлыкла дене тӧр кая – 8600 литрым шупшылеш. Лӱштымӧ вуй шагалрак улмылан кӧра гына нуным ончылтен ок керт. Вара тиде нунын деч изирак артельлан сеҥымаш огыл мо? Ончылно кайымыжак ял шотан илемыште мер паша ден тӱвыралан полшаш йӧным пуа. А тидым озанлык вуйлатыше шке порысшо семын онча.
Вара корно Унчо села покшелнысе мемориал кумдыкыш шуйналте. Тушто ты кундемын шочшыжо, марий сотемдарче, икымше марий гимнын авторжо Т.Ефремовын бюстшым кодшо ийын шындыме. Тидлан 150 тӱжем теҥгем республикын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствыже проект почеш ойырен, тынарымак Ю.Игнатьев пыштен, а молыжо – калыкын пашаже, каласыш Иван Михайлович. Адакше тиде да моло памятникым ушен шогышо ты мемориал кумдыкшо селасе икымше школ олмышто верланен. А тушто Тихон Ефремов деч посна уста туныктышо-влак Петр Григорьев, Гавриил Яковлев да Тыныш Осып пашам ыштеныт, чолга мер пашаеҥ-влак Иван Петров ден Владимир Мухин, сылнымут мастар-влак Сергей Чавайн ден Николай Мухин тунемыныт. Образований аланыштат Унчын верже изи огыл.
150 ий утла ончыч почылтшо тиде школ уш-акыл вийым пуышо памаш лийын гын, уна-влакым чӱчкыдынак пӱртӱс вийым пуышо памаш деке наҥгаят. А тудым 300 ий утла ончыч Янык лӱман еҥ почын, маныт. Верысе легенде почеш, тудо Петр I кугыжа деке служитлаш каен да мӧҥгӧ пӧртылын огыл. Памашым латик ий ончыч верысе мер пашаеҥ-влак, шотыш конден, леведыш йымаке пуртеныт. Тушто Вӱд Авалан пелештыме мутым вераҥдыме. Тудым пелештен, памаш вӱд дене кум гана кидым шӱялтет, кум гана шӱргым ниялтет да кум гана подылат гын, ӱмбачет чыла осал шӱялталтеш.
Тыгай деч вара памаш лап гыч курыкышкыла нӧлталташат куштылго. А тушто тошто марий сурт тоштерыш капкам почмо. Кӧргыштыжӧ XIX курым ден XX курым тӱҥалтышым ончыктышо экспонат-влак улыт. Тидын денак тудо шергакан. «Экспонатше шуко огыл гынат, нунын полшымышт дене марий айдемын кузе шкенжым пукшен-йӱктымыж нерген каласкален кертына», – мане тоштер директор Людмила Аксюбина, да пашаеҥже Зинаида Николаева дене коктын шке пашаштлан пижыч. Шке каласкалымышт да ончыктымышт дене гына ышт серлаге, уна-влакымат тушко ушышт. Нунышт комдо гыч пырчымат ӱден ончышт, шушо шурно кылтам сапондо денат шийыч, кынемат тулышт, кӱнчылавондо дене шӱртымат шӱдырышт… Пеш келыштарышт.
Воктенак «Порсын кумыл» тӱрлемстудий вучен. Вуйлатышыже Любовь Фёдорован ойлымыж почеш, тӱрлымӧ цехым ончыч колхоз почын. Жапше годым тушто коло наре ӱдыр ыштен, а централизоватлыме клуб системыш ушымо деч вара кудытын кодыныт, кызыт нылытын тыршат, калык йодмым шуктат. Уна кокла гыч южышт тӱрлымӧ вургемым чиенат ончышт, налме нергенат шоналтышт. А мо, тидлан пеш сай йӧн ыле.
Но эн чотшо мемнам тысе акрет калыкын эн ончыч илыме верышкыже, Унчо деч кок километр ӧрдыжтӧ Шора эҥер воктеке, лекме чыгылтарыш. «Азелинский тойымвер» манын возен шындыме тушто да мемнан жапысе VI-VIII курымлаште илыше азелин племеналан келшен толшо тойымо верлаште Марий археологий экспедицийын 1963 ден 1988 ийлаште кӱнчымӧ пашам шуктымыж нерген ушештарыме.
– Чаманен каласаш логалеш, тыште тылеч ончыч карьерым почыныт. Трактор дене шӱкен лукмо кӱм эҥерым пӱялаш кучылтыныт. Ожсо еҥ-влакын ойлымышт почеш, тыште лулеге дене пырля тӱрлӧ сӧрастарыш ден ӱзгарым муыныт, но лӱдмышт дене нуным вӱдыш кышкеныт. Шукыжым арален кодымо огыл. Кызыт угыч кычалаш да шымлаш тӱҥалме. Тылеч вара кугезына-влакын илемыштым ыштен ончыктышаш улына, да тудо турист маршрутын ик рӱдӧ верже лийшаш, – каласыш илем вуйлатыше И.Евсеев.
Лишнак кок кугу кӱм ужна. Нуным пуйто Мланде Ава шкежак шӱкен луктын да ты кундемым шымлаш кӱлмым шижтарен. Ты шижтарымым шукташ угычшо кодшо ийын пижме. Тушкат миен лекна.
– Ӱмаште ик шӱгарым мумо ыле. Тойымо еҥым шӧрын, йолым туртыктен пыштыме лийын. Но пеленже нимогай ӱзгарым мумо огыл. Лужым тергаш колташ да сай анализым ышташ гын, тудын кунамсе улмыжым, мом кочкын-йӱын илымыжым, могай пашам шуктымыжым да молымат пален налаш лиеш ыле. Но тидлан пеш кугу шийвундо кӱлеш. Сандене ты материал институтыштак аралалтеш. Кӱнчымӧ пашам тений угыч шуйымо. Результатшым чытен чытыдымын вучена, – увертарыш МарНИИЯЛИ директорын пашажым жаплан шуктышо Людмила Григорьева.
Кӱнчымӧ пашам вуйлаташ шымлыше институтын археологий йодыш дене самырык шанче пашаеҥже Дария Кутузовалан ӱшаныме. Тудын ойлымыж почеш, тиде паша тений кумданрак ышталтеш, но – изин-изин да шымлен-шымлен. Кольмо дене кӱнчаш Унчо школын тунемшыже-влакымат ушымо. Тек нунат шке кундемыштышт археологий пашам кузе шуктымым пален налыт, мане. Но кызытеш иктаж-мом уым мумо дене куандарен ыш керт. Но Людмила Яковлевна кумылнам нӧлталме шот дене ешарыш: «Тыште лач азелин культур нерген ойлаш гын, тудо марий ден удмурт кокласе вашкыл жапым авалта. Ты ойыртемым почын пуышо настам муына гын, мом-гынат уым пален налына».
А ме умбакыже йолын ошкылына. Кӱкшакаштырак кужу пӱнчӧ-влакын кавашке нӧлталтшыла кушкын шогалмышт вигак шинчалан перныш. «Тыште кугезына-влакын шогалме икымше верышт лийын манын кертына», – ӧрыктараш вашкыш Юрий Арсентьевич да тидын кунам лиймыжым рашемдаш Л.Григорьева деч йодо. «Мемнан эра деч шым тӱжем ий ончыч, – пеҥгыдемдыш тудат да ешарыш: – «Шоруньжинская стоянка» маналтеш. Тыгак федерал кӱкшытан реестрыш пуртымо. Шке номерже уло, да тудо кугыжаныш велым аралалтеш».
– Тушто эсогыл кӱ товарым мумо. Да кызытат кӱ дене ыштыме ӱзгарын катышыже-влак лектедат, – мутшым умбакыже шуйыш Ю.Игнатьев. – Тыгай катышым мыланна кодшо ийын кӱнчымо пашам вуйлатыше учёный-археолог Татьяна Багишевна Никитинат ончыктыш. Марийже, тудат учёный-археолог, Валерий Валентинович ты шотышто шымлымашым эртарен, мане. Ойлымышт почеш, тиде тураште вӱд воктене кӱ гыч ӱзгарым ыштыше мастерской лийын кертын. Адакше кундемжат калыклан илаш келшен толын – тысе чодыра янлыклан, а эҥер коллан поян лийыныт.
Умбакыже корно памаш да тушто йӱштылаш келыштарыме вер деке шуйныш. Памаш деке волымо тошкалтышым да йӱштылмӧ верым пеш чаплан чоҥен шындыме. Ты поро пашам «А-транс» ООО-н Уньжа чодыра участкыжын арендаторжо Андрей Чернядьев шуктен, тидлан 600 тӱжем теҥге чоло кучылтын.
Юрий Арсентьевич тыгак Шора эҥер вес велныла нӧлтен шындыме мардежвакшым, апшаткудым да пӧрт оралтым ушештарыш. Жап ситыдымылан кӧра тушко миен ыжна шу. Ойлымыж почеш, икымшыжым вес илем гыч рончен кондымо гын, кокымшыжым – пошкудо Шлань ял гычак. Коктынат 100 ияш улыт, сандене нуным уэмдыде кертме огыл. Но тӧрлымӧ деч вара тошто семынак пашам ыштен кертыт – пырчым йоҥыштен, апшат сомылым шуктен. Кокымшыштыжо эсогыл пу гыч ыштыме токарный станок уло. Шора эҥерым пӱялен, плотинам ышташ гын, Шлань гыч яра шинчыше вӱдвакшымат конден шындаш лиеш – тыгай оят шоктыш. Плотинаже тушто ончычат лийын – вӱдвакшлан чоҥеныт улмаш да вара электростанцийым ыштеныт. Кодшо курымысо 50-ше ийлаште республикыштына эше шуко кундемыш электротул толын шуын огыл, а Унчышто лийын. Чыла тидым уэш пӧртылташ, пӧрт пелен эше вӱта оралтым нӧлташ, кычкыме имньым кучаш гын, улан илыше марийын илемжым ыштен шындаш, калыкнан кузе илымыжым ончыкташ пеш сай йӧн лиеш ыле.
Тыгай оҥай экскурсий деч вара Унчо этно-тӱвыра комплексын Шлань ялысе объектышкыже миен пурышна. Тушто вес тӱрлемстудий дене палыме лийна. Вич еҥан пашаче ешым вуйлатыше Марина Гаврилован ойлымыж почеш, нуно тошто тӱрым пӧртылтымылан кугу тӱткышым ойыреныт да йоҥылыш лийын огытыл: тӱрлымӧ сатулан калык деч йодмаш пуренак шога. Воктенак воштыр гыч пидме студий уло. Кидмастар Иван Гаврилов корзиҥга гыч тӱҥалын кресло марте тугай чапле сатум шочыкта – ончен йывыртет.
Этно-тӱвыра комплексын вуйлатышыже Алексей Иванов тыштак марий кочкыш студий дене палдарыш. Тушто турист-влаклан марий кочкышым тамлен ончаш йӧным пуат. Мемнамат тысе калыкын ойыртемалтше кочкышыжо – палыш – дене сийлышт. «Палышым пӱчмӧ деч ончыч Юмылан пелештыман, – мане Алексей Витальевич. – Тидым оза марий але карт кугыза ышта». Марий вургеман да теркупшан ыле гын, ты сомылым шкежак шуктыш. Но икымше кӱшыл пӱчкышым кӱэштше озаватылан шуялтыш. Йӱла почеш тыге ыштыман, мане. Озаватак тыланыме мутым ойлыш да ты пӱчкышым кече почеш колтыш. Молат шке ойыштым ешарышт.
А мом нуно тыланен кертыныт? Мом шонен толмо, тудо шукталтше манын. Тидын шумлык мутланымашыже воктенак тӱвыра пӧртыштӧ шуйныш. Унчо ял шотан илем администраций вуйлатыше Иван Евсеев йодышым тура шындыш:
– Те таче ужда, могай мемнан историйна, йӱлана да тӱвырана. А кузе чыла тидым ончыкылык тукымлан арален кодаш да вияҥден толаш? Тидлан утларак кугу йӧн лийже манын, Унчылан историй да тӱвыра илем статусым кӱшыл уровеньыште пуаш гын, сай ыле. Но тыгай оят шоктыш: йодышым вигак тыге шындаш эше ондак огыл? Сандене тӱшка вий дене келшыше ойыш шушаш улына.
Тудо эн ончыч мутым Российысе марий-влакын федерал калыкле-тӱвыра автономийыштым вуйлатыше Лариса Яковлевлан пуыш. Тудо вигак каласыш:
– Огеш кӱл нимо деч лӱдаш. Те тыгай шонымашке толында, те тидым ыштынеда. Тугеже тышке шуаш тыршыман. Могай илемым ыштынеда, тугайже элыштына шукак огыл. Тидлан могай-гынат йодмашлан, стандартлан келшен толман. Тыште чаракат лийын кертеш, но кумыл волышаш огыл. Нимоат иканаште ок пуалт. Изин-изин ошкыл почеш ошкылым ыштыман. Тыге гына шонымашке шуаш лиеш.
Морко район муниципал образований вуйлатыше Светлана Иванова йодышым тыге нӧлталмым утыждене кугу йодмаш семын ончымо ок кӱл мане. «Тидым ышташ историй вожна да тушеч лектын шогышо йӱлана ден тӱвырана йодыт», – пеҥгыдемдыш тудо шке ойжым.
А историй да тӱвыра илемже могай лийшаш? Лекше йодышым МарНИИЯЛИ директорын пашажым жаплан шуктышо Людмила Григорьева рашемдыш. Тыгай илем федерал да регионал кӱкшытан лиеш. Федерал кӱкшытанже республикыштына эше уке. Тидлан объектым культур наследий реестрыш пуртыман. Адакше тудо историй сынжым чоҥымо ойыртем велым арален кодышаш. Тидыжак нелылыкым луктеш. Вет марий калык чылажымат пу дене чоҥен, а пу дене ыштыме кужу жап аралалт ок керт. Тугеже ала вес корным ойырен налаш. Мо кодшо объектлам, Шора эҥер воктене негызлыме илемыш кусарен, тӱсшым арален коден, олмыктен шындаш. А вет тиде пашаже ышталтеш. Акрет кугезынан мемнан эра деч VII тӱжем ий ончыч илаш шогалме вержым мумо веле огыл, федерал кӱкшытан реестрышкат пуртымо. Мемнан жапысе V-VII курымла дене кылдалтше акрет шӱгарламат, умбакыже шымлен, тыгаяк реестрыш пуртымо. Тидым научно шымлыше институтышто археологий пашам виктарыше Александр Акилбаев пеҥгыдемдыш.
Институтынак этнологшо Ольга Калинина Унчо кундемыште пайрем йӱлам ожсо тӱсшӧ дене арален кодымым пеш кӱкшын аклен ойлыш. Марий оналмаш Валерий Мочаеват, таче мом ужмыжым-колмыжым иктешлен, кугешнен каласыш: «Тендан дене историйнам, йӱланам да тӱвыранам арален кодымо шотышто кугу паша ышталтын да ышталтеш. Сандене шонымашкыда шушашлан ты пашам умбакыже шуйыман. Иканаште огыл гын, посна-посна проектла негызеш тидым вияҥден толман». А «ВийАр» ушем вуйлатыше Елена Иванова, Финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдыверже лияш Унчылан проектым ямдылыме пашажым шарналтен, ты у пашаштат полшаш ямде улмыж нерген ӱшандарыш. Молат – Российысе АФУН-ын марий пӧлкажым вуйлатыше Светлана Пехметова, Марий калыкле конгресс вуйлатыше Эдуард Иманаев, «Интеллектуал» тӱвыра-увер рӱдер вуйлатыше Эльвира Куклина, «Мари ушем» вуйлатыше Василий Петров да «Марий ушем» вуйлатышын алмаштышыже Алексей Гаврилов– полшаш кумылан улмыштым пеҥгыдемдышт. Марий Эл Кугыжаныш Погын депутат Наталья Пушкина, Йошкар-Олаште Морко землячествым вуйлатыше Лидия Иксанова да Морко район деч Мер Каҥаш президиумын еҥже Анатолий Титов тиде пашам раш ошкыл дене виктарен колташ кӱлмӧ нерген палемдышт.
– Ме тыгай йодышым негыз деч посна огыл нӧлталынна. Ме тышке ийла дене шуктымо пашаланна эҥертен лишемынна. Палена, кугу шонымашым илышыш пурташ куштылго огыл. Но ме марий, акрет годсо да пеҥгыде калык, улына, сандене шонымашкына шушаш верч тӱшка вий дене тыршаш тӱҥалына, – каласыш иктешлыме семын Унчо кундемын марий чонан шочшыжо да тусо ончыл озанлыкын уста вуйлатышыже Юрий Игнатьев.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: И.Евсеев, Л.Фёдорова да Ю.Игнатьев – уна-влакым вашлийме годым; Л.Григорьева (ончылно) археолог-влакын кӱнчымӧ пашашт дене палдара; памаш деке – тошкалтыш дене; Т.Ефремовын бюстшо; тоштерыште; каҥашыме тат.
Авторын да С.Пехметован фотошт
