– Мыланем пенсийыште моткоч келша! – кок кидшым оҥжо тураште Юмылан тауштымыла ваш ыштен, шинчаже йӱлен манеш Марий Элын сулло врачше, Оршанке посёлкышто илыше пашан ветеранже, 70 ияш ший волонтёр В.ТЫРНОВА (снимкыште).
Эм пушеш кушкын
Валентина Николаевна У Торъял посёлкышто шочын-кушкын. Верысе школышто кыдалаш шинчымашым налмекше, Куйбышев медицине институтыш врачлан тунемаш каен.
– Вес профессий нерген шонкаленжат кертын омыл, молан манаш гын эм пушеш кушкынам. Авам медсестралан ыштен да, паша гыч мӧҥгӧ пӧртылмекше, шприцым шолтен – пенициллин пуш пӧрт тич темын, – медикын специальностьшым ойырен налме амал дене палдарыш ӱдырамаш.
Институт деч вара – интернатур. Туштыжо тӱҥ шотышто Куйбышев, Воронеж да Астрахань медицине вузлам тунем пытарыше специалист-влак шинчымаш ден опытым погеныт. Интерн-шамыч пансионатыште иленыт. Тунамак ӱдыр ончыкылык пелашыж дене палыме лийын.
– Владимир Павлович Тырнов, ынде шукертак кӱчыкын Палыч манам, Куйбышевыш Астрахань мединститут деч вара толын. Интернатурым тунем пытарыме деч вара мужыраҥна, – эртыше жапыш пӧртыльӧ.
В.Тырнова интернатур деч вара марийжын кундемышкыже каен огыл, мӧҥгешла, пелашыжым Марий республикыш конден. Когыляныштат «оршанке» мут моткоч келшен, да республикнан Тазалык аралтыш министерствыштыже тусо эмлымверыште пашам ышташ шонымышт нерген ойленыт. Министр нуным ончычшо Марий Турекыш колтынеже улмаш, но вара кумылыштым шотыш налын.
– Тидым тачысе кече семынак шарнем. Оршанкыш 22 километр асфальтдыме корно дене толна. Автобус гыч волен шогалмек, ой, Юмашне, кушко логална манынат шоналтышна… Кидыштына – чемодан, матрас да кӱпчык. Йӧршын вучыдымын ик классыште пырля тунемме ӱдырым вашлийна. Тудо мемнам ик арнялан шкеж деке илаш пуртыш. Вара 1,5 пӧлеман служебный пачерыште верым ойырышт. Тушто ончычшо эше ик медик дене пырля илышна, вара, ӱдырна шочмеке, тичмашнек мыланна пуышт, – Оршанке посёлкышто лакемалтме жапшым шарналтыш Валентина Николаевна. – Тиде жап гыч сулен налме канышыш лекмешкем, чынжым гын 65 ияш лиймешкем, эре Оршанке больницыште да эре участковый терапевтлан ыштенам. Пелашемат тӱҥалтыш гычак эмлымверын терапевтический отделенийжым вуйлатен, 40 ий жапыште тудым моткоч куатлым ыштен, тыгак кардиологын да функциональный диагностике врачын пашаштым шуктен. Тудо – Юмын пӱрымӧ доктор, районысо ятыр еҥын илышыжым арален коден, моткоч шуко пациентым, поснак шӱм чераным, йол ӱмбаке шогалтен. «Марий Эл Республикын сулло врачше» чап лӱм, шуко-шуко чапкагаз да таумут дене палемдалтын. Отделений гыч у коронавирус инфекций шотышто пандемий тӱҥалме деч изиш ончычрак кайыш, кызыт функциональный диагностике врачын пашажым гына шукта. Сменыште 60 наре кардиограммым ышта, нуным сайынрак шымлаш да радамлаш эсогыл мӧҥгышкӧ конда да йӱд марте онча. Тений 8 июльышто тудланат 70 ий темеш.
Посёлкыге – «илыш корныш»
– Мемнан пашам ыштымына годым Оршанке больнице районышто веле огыл, республикыштыжат ик эн сайлан шотлалтын. Регионышкына толшо кугу уна-влаклан сай показатель дене ойыртемалтше медицине организацийым ончыкташ кӱлын гын, нуным эре мемнан деке конденыт. Чынак, тунам чыланат пашам кыртмен ыштенна, кажне пациентын илышыже да тазалыкше верч кучедалынна. Шарнем, ик ийын Шулко селаште 11 еҥ шояк арака дене аярген ыле. Тунам эмлымверысе чыла медик нуным утараш пижна: икте клизмым шында, весе пагарым мушкеш… Сменым пытарен, иктат мӧҥгӧ ыш кай, тиде мыйын пашам огыл манын, иктат ӧрдыжкӧ ыш кораҥ. Эмлымверыш кондымо чыла еҥын илышыжым утарен кодышна. Тиде случай медперсоналын икоян улмыжым, калыкын тазалыкше верч лым лийде тыршымыжым республик кӱкшытыштӧ эше ик гана пеҥгыдемдыш, – шарналтыш В.Тырнова. – Шкем нерген ойлаш гын, мый районысо 33 чернобылец деч посна эше участкысе кажне еҥым, эсогыл кӧн можо корштымым, кушто да могай йӱк шоктымым паленам. Кокытеланымашем лектын гын, пациентын медкартычкым лаштыкленам, тымарте мом возымым шымленам да лач тудлан келшыше эмлыме йӧным темленам. Кузе илымыжымат шотыш налынам: нужнарак улмыжым пален, оксагалтажлан келшыше акан эмым палемденам, паремаш да йол ӱмбаке шогалаш тӱрлӧ семын полшенам. 40 ий жапыште ик тукымым веле огыл куштенам. Кызыт медицине организацийлаште йӧршын вес сӱрет. Тидым чыла еҥ пала. Тыште медик-влакым шылталаш шотлан огеш тол, шонем. Нуно кӱшыч мом йодмым шуктат. Пациент-шамычым, поснак чот черле ден илалше-влакым, моткоч чаманем… – кызытсе медицине нерген шинчавӱд йӧре манеш регионын сулло врачше.
Таче поснак илалше тукым медицине организацийлаште шотым пешыже огеш му да Валентина ден Владимир Тырновмыт гай «шке» врачше-влак деч полышым йодеш. Нуныжо нигунамат вуйым огыт шупш.
– Куд ий ончыч пелашем дене Казаньыште организоватлыме «Способы достижения активного долголетия» тӱнямбал конференцийыште лийынна. Тушто 17 эл гыч шанчызе, медицине компанийлам вуйлатыше, эксперт да вӱдышӧ шымлызе-влак кум кече лекцийым лудыч. Чыла выступленийым йошкар шӱртӧ иктыш ушыш – тарванылаш, тарванылаш, тарванылаш, – каласкала опытан врач. – Мӧҥгӧ пӧртылна, да тидым пациент ден илалше еҥ-влаклан тушкенак ойлаш тӱҥальым. Кызыт Гагарин уремысе пӱнчер пычкемыш жаплан гына пустаҥеш – посёлкысо чыла гаяк пенсионер тушто, «илыш корнышто», кечыгут йолын коштеш. Шкеже педколледжын стадионыштыжо кече еда ече дене коштам. Вич йырым ыштем, кугорно гоч вончем, мӧҥгыш пурем, душышто чывылалтам да угыч шочмемла веле чучеш. Тыгак ынде кудымшо ий фитнес дене заниматлалтам. Пашам ыштымем годым документ дене кужун шинчымылан кӧра вуем, шӱем да шылыжем чыташ лийдымын корштат ыле. Эсогыл эрдене вуй корштен кынелынам. Кызыт тыгай уто-ситым йӧршын ом пале да шкемым вич-куд ий ончычсо деч палынак сайын шижам. Илалше еҥ-влакым фитнесышкат ӱжам, шукынжо оем шотыш налыныт.
Уныка-влак дене пырля
Тырновмытын ӱдырышт ешыж дене Казаньыште ила гын, эргышт ешыж дене – Оршанкыште. Икана Валентина Николаевна Анюта ден Ксюша уныкаже-влакым Рӱдӧ усталык пӧртыш ужатен миен. Тиде кечын йоча-шамыч «Кидпаша» кружокышто брошьым ышташ тунемыныт. Кова, илалше ийготшым шотыш налде, уныкаже-влак воктек шинчын да тиде пашалан кок занятийыште тунемын. Ӱдыр-шамыч тиде хобби деч шукертак кораҥыныт гын, Валентина Николаевна сылне деч сылне брошьым кызытат ямдыла да нуным лишыл еҥже-влаклан кумылын пӧлекла.
Тиде кружокыштак куэмыш батик йӧн дене сӱретлаш тунемын.
А икана Анюта коважым Йошкар-Олашке ватке курчакым ышташ туныктымо мастер-классыш ӱжын. Валентина Николаевна уныкажын темлымыж дене вигак келшен. Тыге икымше занятийыштак ватке курчакым ышташ тунемын. Тымарте ямдылыме шагал огыл курчакшым лишыл еҥже ден йолташыже-шамычлан пӧлеклен гын, тудым – Машам – шочшыжо семынак арала.
– Ватке курчак изи да шергакан, эн шулдыжо 3,5 тӱжем теҥгем шога, но мый ик модышымат ужален омыл да омат ужале, лучо пӧлеклем. Тудым ямдылаш утыжым неле огыл: вӱргене воштыр дене лулеге гай оратам ыштет, тудым ватке да шӱртӧ дене пӱтырет – капкылым чумыртет, вара кистычке да клей полшымо дене вургемым келыштарет, пытартышлан шӱргым пижыктет. Шӱргым ямдылыме паша, конешне, посна историй, тудлан шуко мо кӱлеш. Мастер-классыште курчакым ончылгоч чиялтен ямдылыме ватке дене ыштат, мый гын ошо денак пӱтырем, вара гына тӱсым пуртем. Ямдылыме курчакем-влак чыланат мыйын произведением улыт, тыгай тетла нигӧнат да нигуштат уке, – курчакше-влакым йӧратен онча Валентина Николаевна.
Кова ӱдыр уныкаже-влакым ик брошь дене веле огыл куандарен, ынде Артёмынат кумылжым нӧлталын – «Стёпка» курчакым ыштен. Ӱмаште идалык мучаште ӱдыржӧ ден эргыжын ешыштлан Йӱштӧ Кугыза ден Лумӱдырым пӧлеклен.
– Школышто тунеммем годым эше сӱретлаш йӧратем ыле. Вузышто шинчымашым погымо, пашам ыштыме годым тидлан жап ситен огыл. А кызыт угыч сӱретлаш тӱҥалынам! Гуашь дене! Тидлан лӱмынак тунемынам. Моткоч келша, – кистычке ден чиям налын шогалаш кызытак ямде улмыжым ончыктышыла, кидшым вашла йыгалтыш ӱдырамаш. – Мыланем пенсийыште моткоч келша! Тыгай кумыл да тазалык дене кужунрак гына илаш ыле. Тынар эрыкан жап – чыла мыйын! Мыланем чылажат оҥай, сандене уныкам-влак дене пырля у кидпашалан тунемаш чыла вере кошташ ямде улам. Шукерте огыл эпоксид клей дене шагатым, шун дене тӱрлӧ фигуркым, меж дене картиным, фетр дене сувенирым ямдылаш тунемынна, ынде опытым погена.
А эше СВО-лан полша
В.Тырнова шке кумылжым гына шуктен огеш иле, Оршанке районысо ветеран-влак ушемын йыжыҥъеҥже, Кугурак тукымын вашмутланыме рӱдержын ший волонтёржо семын тазалыкым аралыме, ӱмырым шуйымо йодышла дене шоҥгыеҥ ден инвалид-шамыч деке Марковысо спецпӧртыш чӱчкыдын коштеш, рӱдерыштат шуэн огыл выступатла. А эше арняште кум кече вич шагат дене СВО-лан маскироватлыше сетьым пидеш, окопышто пайдаланыме сортам вела. Икманаш, сулен налме канышыште гынат, пушкыдо креслыште киносериалым ончен шинчымым ок пале, очыни, садланак шоҥгылык тудым кычал огеш му. Ӱмбакыже ончалат да, чынак, 70 ийым низаштат от пу.
Маргарита ИВАНОВА
М.Иванован фотожо/ «Марий Эл» увер агентстве
Фот
