Кужэҥер районысо Тумньымучаш кундемыште пытартыш жапыште ятыр сай вашталтыш лийын.
Паша вер уло – илыш ворана
Тиде кундемыште ятыр гана лияш логалын, кажныж ганат тыште сай вашталтыш лиймым шижынам. Коеш, ял калык жап деч почеш ынеж код, шке илышыжым саемдышаш верч тыршен да тырша. Ме тысе марий-влакын илышышт кузе вашталт толмо нерген утларак раш пален налаш верысе кучемыш, ял администрацийыш, пурышна. Администраций вуйлатыше А.Тобекова тыгерак ойлыш (шкеже ончыч Коҥганур школышто биологийым, химийым да географийым туныктен, ынде кумшо ий верысе кучемыште тырша):
– Мемнан кундемыште кок тӱшка озанлык, «Тумьюмучаш» ден «Верх-Ушут» ООО-влак, пашам ыштат. Икымшыже утларак виян радамыште: вольык ашныме вӱтам чоҥа, ачала, техникым уэмда, ешартыш мландым эсогыл пошкудо ял шотан Токтайбеляк илем кундемыштат арендыш налын. Вес тӱшка озанлыкат эркын йол ӱмбаке шогалеш. Тидым палемдыман: кундемыште тӱшка озанлык уло гын, тыште илышыжат утларак вораҥын толеш. Тӱҥжӧ – калыклан паша вер уло. А паша вер кызыт ялыште ик эн пӱсӧ йодышлан шотлалтеш. Паша укелан кӧрак вет южо кундемже калык деч посна кодеш манаш лиеш. А мемнан дене илыме пӧртымат, моло кӱлеш оралтымат чоҥат. Эшеже район админстрацийлан тау, тудо мыланна тӱрлӧ программыш ушнаш йӧным ыштен, кугыжаныш полыш кӱшеш эн ончычак корным ыштыме але ачалыме.
Кеч яллан кызыт кугыжаныш могырым кугу тӱткыш ойыралтеш, тушечын самырык-влак олалаше куснаш, тушто куштылгынрак илаш тыршат. Тыгай сӱрет палдырна пӱтынь Россий мучко. Теве Тумньымучаш кундемыште пытартыш лу ий жапыште калык 242 еҥлан (кызыт тыште официальный статистике почеш 1019 еҥ ила) шагалемын. Алина Эриковнан шонымыж почеш, кызыт программе почеш самырык еш-влаклан илыме верым чоҥаш але пачерым налаш окса ойыралтеш. Законжак тыгай: тиде сертификат дене пачерым кеч-кушто налаш лиеш. Самырык-влак утларак келшышыжым ойырен налыт: олаште пачеран лийыт. Ава капиталат ял гыч ятыр самырык ешым олашке шупшыльо. А вет ялыштыжат илыш утлрак саем толеш. Кызыт кажне гаяк ешын автомашинаже уло, корно шотыштат йӧсланышаш уке. Теве кугыжаныш программе почешак Пекесолаш шумеш чапле корным ыштышт.
Тиде ялыште лийна гын, уремыштыже оласе гаяк сӱретым ужна. Урем корныш асфальтым шарыме, кажне меҥгыш куатле светильник-влакым сакалыме, корно воктенак асфальт гыч тротуарым ыштыме. Тений Коҥганур ял уремыш, верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программылан эҥертен, тыгыде кӱм шарыме. Тыгак кок ий ончыч тыгаяк программе почеш Лопсола ял уремыш тыгыде кӱм оптымо. Йорош ялыш пурымо корным уэмден ыштыме. Тыште ял калыкын, тыгак верысе кучемын вийыштым ушымо. Чоҥымо деч кодшо материалым, тыгак тыгыде кӱм налыныт. Ынде латныл суртан ялыш кеч-могай игечыштат пураш лиеш. Ончыкыжым Старселаште, Пондашсолаште, Одывлакыште корным ачалаш тӱҥалыт. Икмыняр ий ончыч Кугу Тумньымучаш ялыште чапле медпунктым чоҥышт. Тушто калыклан икымше медполышым пуаш чыла йӧн уло.
Чоҥат – тугеже ончыкылык нерген шонат
Шочмо кундем верч тургыжланыше, ял илышым ӧрдыж гыч огыл эскерыше самырык еҥ-влакат але улыт. Теве ме Коҥганур гыч самырык фермер А.Горохов дене лийна. Оралтыже чапле, мландыже, техникыже ситышын уло. Старсела гыч шуко икшыван самырык еҥ Р.Морозов, кугыжаныш программе почеш сертификатым налын, ялыштыже пӧртым нӧлтен шынден. Тыгак Нурсола гыч Р.Таныгин кумда пӧртым нӧлта. Тидын деч посна Одывлакыште В.Таныгин ден С.Лапухина тыгак чапле пӧртым нӧлтеныт. Чоҥат – тугеже илаш, ончыкылык нерген шонат. Кугу Тумньымучашыште, Коҥганурышто чоҥышо-влак ятырын улыт. Тумньымучаш села ден Кугу Тумньмучаш ял кокласе пасуэш почмо у урем кок илемым ваш ушен шуктен.
Ял илышым саемден колтымаште старосто-влакынат надырышт кугу. Теве Кокшародын сатростыжо В.Капустиным налаш. Тудын тӱҥалтышыж, тыршымыж почешак уремыш тыгыде кӱм шарышт, меҥгылашке эҥергийым аныклыше лампе-влакым сакалышт. Тыштыже ял калыкынат окса надырже лийын. Кугыжаныш Погын депутат С.Белоусовын полшымыж дене кугорно воктенсе мардежвакшым ачалышт, леведышым ыштышт. Ты пашаште ялысе пӧръеҥ-влак жапыштым чаманыде, чот тыршышт.
Але Пекесола ял гыч верысе погынымашын депутатше О.Петуховым налаш. Шке ялже верч чон йӱлен тырша. Шке тракторжо дене корно воктене, шӱгарлаште шӱкшудым сола. Ынде ялыштышт сарын да тылын участникше-влак лӱмеш шарныктышым ыштымаштат кертмыж семын полша. Калык коклаште чапым налше еҥлан тыште эреак эҥертат.
Чылажат калык лӱмеш ышталтеш
Ты кундемысе ял-влак 2010 ий годсекак пӱртӱс газ дене пайдаланат. Лачак Микал почиҥга ден Окашъялышке гына тудым пуртымо огыл. Икымшыштыже куд еҥ гына ила, а весыштыже илыше уке, лачак ик еҥ прописке почеш шотлалтеш. Лишыл жапыште ял администраций верланыме пӧртымат газ дене ырыкташ тӱҥалыт. Кызыт монтаж паша шукталтеш. Изи яллашкат тыште телым корным лум деч эреак эрыктен шогат.
– Мемнан дене яллаште шӱкым кум ий ончычак погаш тӱҥалме. Ончычшо пеҥгыде шартышан корно улман яллаште гына мешак дене погымо. Ынде Окашъял ден Микал почиҥга ял деч молыштыжо контейнер-влакым вераҥдылаш коло кок площадкым ыштме да пластик йоҥгытлам шындылме. Машина график почеш толеш, шӱкым наҥгая. Ынде яллаште яндаррак лийын, шала кийылтше пакетым, кагазым да монь от уж. Арулыклан калык вашке тунем шуэш, – ойла ял администрацийын специалистше Э.Петухова. – Ончыч южо ялыште кастене пычкемыш лийын гын, ынде урем-влак волгалтын гына шинчат. Тений Одывлакыште, Пондашсолаште лампычке-влакым ешарен сакалыме.
Тиде кундемыште марий йӱлам арален кодышаш верч эреак тургыжланат. Теве Кугу Тумньымучаш, Пекесола ял калык шке отышкышт кумалаш шыже еда лектыт. Нурсола ял калыкат почеш ок код. Чылажат карт кугыза Е.Халтуринын тыршымыжлан кӧра. Но тудын поро пашажым умбакыже кӧ шуяш тӱҥалеш – кызытеш раш огыл. Старсела, Пекесола яллаште коронавирус эпидемий тӱҥалме де ончыч ял пайремым эртарышт. Тыгай мероприятият калыкым икояным ышташ корным почеш.
Кугу Ачамланде сареш вуйым пыштыше-влак лӱмеш Тумньымучаш села покшелне чапле шарныктышым шогалтыме. Тудым спонсор – энергетик-влакын полшымышт дене ыштыме.
В.Смоленцев
Авторын фотожо
