Геннадий Сабанцев
Кызытсе глобализаций курымышто национальный манме литературлан неле пагыт толын: возышо-влакат, лудшо-влакат шагалемыт. Финн-угор родына-влакын сылнымутышт кузерак вияҥеш? Тиде йодышым мый Югра кундемыште книга дене лишыл кылым кучышо-влаклан пуышым.
Виктория Сязи, Ханты-Мансийскысе Обь-угор институтын вӱдышӧ шанче пашаеҥже:
– Хант литератур кызыт кок йылме дене илана: хантла да рушла. Руш йылме ончылно шога. Хантла илалше тукым автор-влак возат да тӱҥ шотышто почеламутым серат.
Могай теме нунылан лишыл? Курымашлык теме-влак: пӱртӱс, шочмо вер, еш, эртыше илыш… Поэзийыште шке верышт нерген шонкалат. Сылнымутан литературыштына шукыжо ӱдырамаш автор-влак тыршат, да возымаштышт ӱдырамаш тематике чӱчкыдынрак йоҥга.
Йоча литератур уло. Автормыт тыгай жанрлаште лудшо-влак дек мият: тушто, йомак, притче, малтыммуро, шотлыммут, басне, почеламут-пӧлеклымаш… Йочалык возымаште фольклор йыжыҥ, сюжет, образ-влак раш палдырнат.
Хант поэзий семышке куштылгын возеш, сандене мурышо коллектив-влак тудым кумылын кучылтыт.
Кызытсе хант поэзий, ончычсо тукым возышо-влак дене таҥастарымаште, кӧргӧ чон шижмаш шолмо, йыр улшо тӱням утларак кумылын авалтымаш, тудын нерген чот шонкалымаш дене ойыртемалтеш. Мутлан, тыге ойлен кертына Алла Иштимирова-Посохован почеламутшо-влак нерген.
2024 ийыште Зинаида Лонгортован «Пӱчӧ коштмо корнын тӱржӧ» («Узоры оленьих троп») романже савыкталте. Тиде произведений хант литературышто пеш серыплын йоҥгалте. Вет ондакше прозын кугу формыж дене кумдан палыме писательна Еремей Айпин гына возен шоген. Тудын кум романже уло: «Божья Матерь в кровавых снегах» (тудым Нобельын премийжыланат номинироватлыме ыле), «Ванты, или Звезда Утренней Зари», «В поисках Первоземли».
Алла Иштимирова-Посохова, Ханты-Мансийскысе Шанче книгагудо рӱдерын краеведений пӧлкажым вуйлатыше, Россий писатель ушем член:
– Сылнымут пашаштем мый хант литературышто ончылно кайыше-влаклан: Юван Шесталовлан, Мария Володиналан, Еремей Айпинлан – эҥертем. Шкежат, шонем, тиде корныш пеҥгыдын шогалынам. Мемнан почеш толшо тукым ынде мыланна эҥерта. Олаште илыше-влаклан, мутат уке, сылнымут полышым, ик семын шонышо еҥ-влакым муаш куштылгырак – литушем-влак улыт, тӱрлӧ мероприятий-влак эртаралтыт, тушто нуно шкеныштым ончыктен кертыт. Но ола деч ятырлан ӧрдыжтӧ илыше, усталык шӱлышан самырык еҥ-влакат улыт. Нунын чон тулышт ылыж шудеак йӧрен кертеш.
Кугун чаманаш логалеш, шочмо йылме дене возышым, да лудшымат, кызыт парня дене шотлаш лиеш. Мый теве 2020–23 ийлаште «Тайгасе йомак-влак» онлайн-проект дене пашам ыштышым, хант да манси йомак-влакым рушла да шочмо йылмыла дене лудмым видеош возышым. 150 видеоролик гыч 80 нарыже шочмо йылме дене лийыныт, тудым изи илымверла гыч кугурак тукымын полшымышт дене лудыныт; проектыште ныл хант да 2 манси диалект йоҥга. Тидын годымак шукын чон почын каласеныт: шочмо калыкын йомакше-влакым огыт пале, южыжо шочмо йылме дене лудаш вожылеш, сандене рушла лудыныт.
Мый шкеже хант да манси тукымла гыч улам, но шочмо йылмем – руш йылме. Йочам годым хант ден мансила мутланымым пеш шагал колынам. Почеламутым рушла возем гынат, южгунам шижам: мылам кӧргӧ вургыжмемым каласаш шке калыкемын мутшат пешак кӱлеш. Тыгай годым шкемым хант поэтышкат, манси поэтышкат ушаш йӧсӧ, руш поэтланат шкемым ом шотло. Да тыгай «кыдач-покшечше» мемнан шуко. Но могай улына, тугай улына ынде.
«Марий Эл» газетым лудшо-влаклан Алла Иштимирова-Посохован почеламутшо-влакым кусарен темлем. Авторын возымо ойыртемже – тудо утларакшым вургыжшо чон шижмашыжым, шонымашыжым почын пуаш тырша, рифме дене огеш пайдалане.
* * *
Кунам ӱстембалнына сукыр –
Мый шарналтем авамым.
Авамын киндыже тамле.
Кунам ӱстембалне кол шӱр –
Мый шарналтем кочамым.
Кочам лийын колызо.
Погем гынже емыжым мый –
Изам толеш ушыш вигак:
Кочкын, совла ден кошталын.
Погем гынже поҥгым, тунам
Ковамым вигак шарналтем:
Пӧртӧнчылнӧ йытыраен.
Чӱчӱмжӧ – авамын изаже –
Шылым моткоч йӧратен.
Поснак кылмым, пӱчкедымым.
Шӱжаремлан гын пӱкш пеш келшен –
Куржталын кожлашке пӱгыльмылан.
Сандене Ур манын лӱмдышт.
А мый гын йӧратышым чайым –
Лышташ гычын, лӱс гычын, вож гыч.
Йӱат да – шерет огеш тем.
Тыге ешыште кажне еҥжат
Тайга шӱлыш пушым кучен:
Вӱдыным, тулыным, мландыным, южыным.
Айдеме пӱртӱс ӱпш гычак тӱҥалеш.
* * *
Югра кундемын рӱдолаштыже илем.
Могай еҥ-влакым тыште шым вашлий!
Ончалын нуным, каныш кумылем:
Сӱретче, хант, Геннадий Райшев
Да манси серызе Юван Шесталов.
Тыглай кагазыште – кугу-кугу тӱня!
Кышам тӱняште кодышаш нерген,
Ах, кажне еҥже умылен мошта мо –
Могай куат вожнаште илана!
Я мыйымат вара палаш тӱҥалыт.
Но кузеракын илышем илем?
Илем да умылем – тептердыме улам,
Нимомак сайынже ыштен ом мошто.
А теве Райшевла ик кечым кеч илаш –
Оҥ кӧргыштӧ шочеш дыр тылзе.
Шесталовла ик кечым кеч илаш –
Шочеш дыр чонышто тул кече.
А йоча пагыт Полноватыште эртен,
Обь дене, хант да манси-влак коклаште.
Тошто ситце тувыран кова-влак деч
Мый южгунамже лӱдынам:
Шовыч шойыч шӱргыштат ок кой.
Шке семын мом гын пеш вудыматат.
Вара гына йӧратышым мый тидым –
Хант модышым, да туштым, да йомакым.
Вашке шкежат лиям мый кувава.
А илышемым чын эртаренам?
Мыняр илем, тунаре чӱдӧ пуйто.
Кӱлеш пеш шуко, шуко тунемаш.
Кугезе-влакла мый мурен моштем гын,
Сандалык йӱк дене мурем ыле тунам.
Кугезе-влакла кушталтен моштем гын,
Сандалыкак лиеш ыле капем.
Иртыш ден Обь
Сер тӱрышт – корно.
Чатка-чатка,
Тура-тура:
Шемалге-ужарге, шемалге-ужарге.
Кажне чӱчалтышышт – кӱ гае неле –
Вӱдышт куатле
Иртыш ден Обьын:
Ваш-ваш – шургалын
Да йӧраталын,
Коржын,
Куржын,
Серым туржын –
Ушнаш икте-весыш!
Уке, огыт сеҥе:
Ик эрык ок лий кокыте.
Пырля да посна.
Пырля да посна..
Келанымаш мо тиде?
Я орлык?
Кедр-влак
Ӱмбакем тӱрлӧ велым ончат
Куатле пеш кедр-влак.
Иктыжат ок тарване –
Мыйым шып колыштыт.
– Палем, палем – те шинчеда,
Мо нерген шӱм-чонем ойгыра.
Лӱдам лач ондалалташ.
Адакат чодыра гыч
Лектам ӱшан дене.
Почешем кедр-влак вуйым сават…
Снимкыште: Хант поэтессе Алла Иштимирова-Посохова.
Фотом Алла Иштимирова-Посохован архивше гыч налме.
