Морко кундемысе Малиновка ял республикнан эн кӱкшака вержылан шотлалтше Чӱкшӧ курык воктене верланен. Тушто улыжат ик пӧръеҥ Иван Арсентьевич Ефимов ила.
Эҥыж шуко шочын
Иван Арсентьевичын ойлымыж почеш, ялын кунам шочмыж нерген чын вашмутым нигӧ пуэн огеш керт. Эше Кугу Октябрь революций деч ончыч калык у верыш кутырым ыштен илаш куснен. Кугу Шоръял гыч Н.Я.Яковлев курык шеҥгелысе олыкыш миен лектын да моткоч шуко эҥыжвондым ужын, а саскаже кугу парня вуй гай лийын. Тыге яллан Малиновка лӱмым пуэныт. Тиде аланыш эн ончычак Яковлевмыт еш илаш толын. Нунын почеш Кугу Шоръял гыч моло-влакат кусненыт. Эркын-эркын ял йыр чодырам кукленыт.
– Ял лӱмым 1921 ийыште документ почеш пеҥгыдемденыт. Тиде паша дене Пошкырт кундем Тумна ялын эргыже, шымлызе-сотемдарче, фольклорист, марий-влак кокла гыч лекше икымше йылмызе доктор Валериан Михайлович Васильев (Ӱпымарий) коштын. Тудым пашален, теве тачат шарнымаш кӱм почмашке шукын погынен толыныт. У мландыште шурно сайын шочын. 1931 ийыште «Виян» колхозым чумыреныт. Икымше председательлан Котельников фамилиян пӧръеҥ ыштен. Колхозын мӱкшотарже, олма садше лийын, тыгак апшаткудо, кок шурно склад, идым, имне вӱта лийыныт, – каласкала Иван Арсентьевич. – Ачамын вожшо Панайке ял гыч. Тушечын Айбакнурыш толыныт, туштат чодырам куклен иленыт. Тиде ялыш чочой 12, 14, 15 ияш кум эргыжым конден коден. Йоча-шамыч ушкалым ашненыт. Тунам ялыште кӱтӱ пеш кугу лийын. Верысе калык колхозышто пашам ыштен, кызытсе семын тора кундемыш коштын огыл. Шӧр-торыкым вовой Айбакнурыш шумеш вӱдвара дене нумалын, тыге ешым пукшен. Ачаммыт 12 ияшак мландым куклаш тӱҥалыныт да эреак ты пашам шуктеныт. Вара мландышт колхозыш каен. Илышышт пеш чот орлыкан лийын, оксам ыштен налаш манын чот тыршеныт. Ачам теле гоч ала-мыняр шӱдӧ дене кольмым, вӱдварам, пу издерым ыштен ужален. Кажне суртышто пӧръеҥ кидпашам ыштен да Морко пазарыш ужалаш коштыктен.
Шӱдӧ ий гыч уэш чодыра
Шӱдӧ ий ончыч пич чодырам куклен илаш верым келыштареныт гын, кызыт уэш чодыра кушкеш. Чӱкшӧ курык вел гыч ял могырыш кудалме годым корно кок велне чодыра гӱжла. Пушеҥге-влак кокла гыч поснак ваштар шинчалан перна. Ялыш миен шумеке, садеран да шаршудан урем шуйна, такыртыме йолгорно палдырна.
– Школышто тунемме пагытыште ялыштына йоча-влак модын куржталыныт, юарлыме йӱкышт торашке шергылтын. Эртыше курымын 70-ше ийлаштыже латкуд суртышто иленыт, а 90-ше ийласе пуламыр пагытыште шукынжо ялым коден каеныт, – чонжым почо шкетын илыше 62 ияш пӧръеҥ. – Шӱгарыш родо-тукымышт деке толмышт годым южышт ялыш пурат, ӱмаште ял пайремыш ятырын погыненыт ыле. А теве таче чылт Москошто улмемла чучеш: изи ялыштем тынар уна, лӱмлӧ еҥ, артист нигунам лийынжат огыл ала-мо. Вес семын лийынжат ок керт: Наталья Васильевна ден Валериан Михайлович Васильевмыт ялыште пагалыме айдеме лийыныт. Нунын нерген ачамын ойлымыжым сайын шарнем.
Йокрокланаш ок ярсе
Иван Арсентьевич 2017 ий гыч шкетын ила. Шукынжо тудым мӱкшызӧ семын палат. Ты пашалан изинекак тунемын. Ешыште вич йоча, кок ӱдыр да кум эрге, кушкыныт. Чаманаш кодеш, ик изажын ӱмыржӧ кӱчык лийын. Иван Арсентьевич ешыште эн изиракышт. Нурӱмбал школ деч вара Морко СПТУ-то шофёрлан да трактористлан тунемын. Армийыште службым эртен.
– Луымшо класс деч вара акаммыт ден изаммыт институтыш тунемаш пуртынешт ыле. Каяш огыл манын, тӱрлӧ амалым кычалынам: ялым кудалтен кодымем шуын огыл. Армий деч вара Моркышто куд ий пашам ыштенам, тысе карьерыштат тыршенам. Йолем чот эмгатымеке, тушеч кораҥым, – самырык пагытшым шарналта вийвал пӧръеҥ. – Кызытат ялем коден каяш ом шоно. Тазалыкем, вий-куатем сита, тошкештам. Иктаж-кушто пачерым яра темлат гынат, ом кай.
Мӱкшым ончышо пала: шошо гыч шыже марте йокрокланаш жап уке. Иван Арсентьевичынат тыгак: кеҥежым, поснак шокшо игечыште, пакчаштыже мӱкш игым орола.
– Писте пеледмешке кажне кечын эскерыман. Кевытыш эрдене шым шагатлан але кастене вич шагат деч вара веле миен толам. Мӱкш пашам огеш лий гын, ала омат иле ыле. Тетла, очыни, вес сомылым ыштенжат моштымемла ок чуч. Шкетын илен тунемалтын, – ойла мӱкшызӧ да пийжым ниялтен колта. Ныл йолан йолташыжат, озажым умылышыла, шинчашкыже ончалеш. – Умка эреак пеленем. Тудо мыйым умыла, вет куанем ден ойгем лач тудлан каласкалем.
Кастене, сомыл деч ярсымеке, телевизорым онча, телефонышто уверым лудеш, коклан палымыже-влак деке йыҥгырта.
Янлык деч ом лӱд
Иван Арсентьевич, ийготшым ончыде, пеш чулымын тошкыштеш. «Мӱкшым ончышо шкежат тудын гаяк лиеш» манме ой тачысе героемлан моткоч келшен толеш. Тудо таза илыш-йӱлам куча. Тазалыкым пеҥгыдемдаш телым кажне кечын гаяк, ечым чиен, ял йыр коштын савырна. Умка йолташыжат тиде татым куанен вуча.
– Кок ий пием лийын огыл ыле. Пӧрт ваштарешысе корем могырым кум писте тура гыч маскан лекмыжым да курыкышкыла кайымыжым ик арня мучко кажне кечын эскерышым, – рашемдыш Иван Арсентьевич. – Такшым мый янлык деч ом лӱд: кушто ила, тушто ок тӱкӧ маныт. Адакшым мый сонарлашат ом кошт, осалым ом ыште.
Вӱдым – регенче кокла гыч
Жапше годым ялыште кок таве лийын: иктыштыже веле вӱдшӧ тамле лийын, но тудо ондакак пытен. Иван Арсентьевич йӱшаш вӱдым Морко гыч вич литран атыш темен конда, а мончаш пураш да вургемым мушкаш чодыра воктенысе куп гыч налеш.
– Регенче коклаште пуралыме пура уло. Тудо ачаммытын йоча годсак, очыни. Мо шарнем, ты пурам ик ганат вашталтыме огыл. Тынар ий эртен гынат, шӱйын огыл. Мончаш пураш вӱд лач келшен толеш. Тудым шолтымекат, йошкын огеш шич. Тушечын вӱдым кеч-кунар налат гынат, огеш пыте. Ончычат тушечын пӱтынь ял дене нумалыныт, чылалан ситен, – ойла Йыван ази.
– А телым поранан годым кушто налыда?
– Корно сай годым ноябрь мучаш-декабрь тӱҥалтыште 30 литран 36 атыш Морко гыч налын кондем да кудывечысе изи пӧртыш шындем. Тонн утла вӱд теле гоч илен лекташем сита.
Кок арня ончыч
Иван Арсентьевич дене кок арня ончыч палыме лийме деч вара кече коден манме гаяк йыҥгырта да редакцийысе пашаеҥ-влак, газетыш возымо материал нерген йодыштеш.
– Йоча годым почтальонын толмыжым чот вученна. Пуэн кодымо икмыняр журнал ден газетшым ӱчашен-ӱчашен лудынна, – манеш тудо.
Кумылзак пӧръеҥ деч мыламат мӱкшым ончымо, мӱй дене эмлалтме нерген келгынрак пален налаш оҥай. Мо оҥайже, йыҥгыртымыж годым пуйто мӱкшыжат мый дене мутлана, ызгыме йӱк раш шокта.
Теве тыгай: лӱддымӧ, чулым да пашаче кумылан пӧръеҥлан кӧра Малиновка ял ила. Тушко толшо кажне еҥым тудак вашлиеш, порын мутлана, тутло сийже дене сийла да эше йокмам пуэн колта.
Таза лийза, Иван Арсентьевич!
Алевтина БАЙКОВА
Авторын фотожо
