И.С.Палантай лӱмеш тӱвыра сымыктыш колледжын преподавательже, «Теория музыки» пӧлкам вуйлатыше Надежда Лукиянова кодшо ийын Российыште сем сымыктыш аланыште туныктышо-влаклан эртаралтше конкурсышто эн сай радамыш лектын да тыгак республикысе «Идалыкын туныктышыжо-2024» конкурсышто сеҥыше лийын.
Йоча да самырык пагыт
Надежда Провой кундем Кужмарий ялеш шочын-кушкын. Верысе школын индешымше классшым йошкар аттестат дене пытарымеке, И.С.Палантай лӱмеш музыкальный училищыш тунемаш пурен, «музыкын теорийже» специальностьым ойырен налын. Ялысе ӱдырлан ола илышлан тунемын шуаш йӧсырак лийын, шочмо кундемже, ача-аваже деч посна чот йокрокланен. Туге гынат, тунемашак тыршен.
– Туныктышем-влак пеш сай лийыныт: сольфеджио, музыкын теорийже дене преподаватель Валерий Константинович Новосёлов пеҥгыдын йодын моштымыж дене дисциплинылан туныктен. Тудын кайымекыже Владимир Никонорович Шабруков усталык шӱлышым мемнан чоныш пуртен. Музыковед Лариса Евсеевна Захарова шуко оҥай лекцийым лудмыж дене шкеж гаяк специалист лияш кумылаҥден. Елена Геннадьевна Соколова кумшо курс гыч курсовой пашам вуйлатен, варажым диплом пашамат тудын денак возенам. Кажныже сай специалистым кушташ тыршен, садлан нунылан вуем савем, – ойла Надежда Николаевна.
Молан сымыктыш алан?
– Марий калык музык дене талантан маным ожнысек чӱчкыдынак колынам. Тыште чынже уло, шонем. Тукымыштем музыкым йӧратыше-влак шукын улыт: ачамын кочажым ял калык «артист» манын лӱмден. Кудыр ӱпан, ковыра пӧръеҥ гармоньым мастарын шоктен, артист семынак койын моштен. Йорга койышыжлан кӧра эсогыл мӱшкыран пелашыжым, кугезе ковамым, шуэн коден, маныт. А вес кочамже тӱрлӧ семӱзгарым ыштен, – каласкала Надежда.
Артист койыш ачажланат куснен. Музыклан лӱмын тунемын огыл гынат, семым шижын моштен. Ӱмыржӧ мучко верысе совхозышто трактористлан тыршен. Ачаж деч плотник пашалан тунемын кодын.
– Шарнем, кок ияшем годым ялыште уло суртна йӱлен. Икмыняр жап гыч ачай угыч чыла оралтым нӧлтен, – ешарыш музыканче.
Мутшо почеш, аважат мураш кертеш. Самырыкракышт годым ачаж ден аважым сӱаныш, совхозын эртарыме Пеледыш пайремыш ӱжыныт. Ачаже гармоньым, шиялтышым шоктен, шӱвыр дене оҥарен. Усталык шӱлышан ача-аван ӱдырыштат изинекак семым шижын кушкын.
– Икана мӱндыр Сибирь гыч авамын кокаже унала толын, ачам гармоньым шокташ тӱҥалын. Мый, йоча койкышто пыкше гына шогылтшо идалыкаш ньога, тунамак сем почеш чот тавен шогенам улмаш. Тидын нерген кызытат чӱчкыдын ушештарат, – воштылеш Надежда. – Авам шуко мурым пала, ковамын годсымат шарна. Консерваторийыште тунемме пагытыште икмыняржым йӧра кеч магнитофонеш возен коденам.
Вузышто
Колледж деч вара Озаҥ оласе Н.Г.Жиганов лӱмеш консерваторийын кок кафедрышкыже иканаште тунемаш пурен, академический музыковедлан да этномузыкологлан тунемын лектын. Кокымшыштыжо калык мурым да калык семым шымлаш туныктеныт.
– Вуз пелен фольклор ансамбльна ыле, тудын участникше-влак дене Юл кундемысе калык-влакын мурыштым, куштымашыштым исполнитель семын шымленна. Шуко эллаште шке сымыктышнам ончыктенна, – шарналта туныктышо.
Консерваторий деч вара самырык специалистым шкенан колледжыште вученыт. Но ӱдырлан шинчымашыже эше шагалла чучын, да Озаҥ олаштак кодын. Аспирантурышто кок ий тунемын да тыгодымак вузышто пашам ыштен.
– Варажым Сургут музыкальный колледжыште кум ий туныктенам, – ойла Надежда Николаевна. – Йот кундем илышым умылаш, еҥын койышыжым пален налаш, икшыве-влак дене пашам ышташ туныктен.
Ӱшанен пуымо чыла сомылым жапыштыже шуктен. Туге гынат ушыштыжо эреак ик шонымаш пӧрдын: шочмо кундемлан да шке калыклан кӱлеш айдеме лияш.
Усталык паша пӱжвӱдым йодеш
Надежда Николаевна – музыковед, шымлызе, преподаватель. Ынде лу ий наре колледжыште тырша. А паша, чынжымак, куштылго огыл: кажне занятийлан ямдылалтман, а тидланже мочол литературым шергалман, кычалман…
– Ик марий мурышто тыгай корныла уло: «Эр кечым эн первый ужмет шуэш гын, курык ӱмбалан шке пӧртетым чоҥо…». Мыйынат курыкыш кӱзымӧ корнем куштылго лийын огыл, садлан ончыкыжымат кыртмен тыршаш тӱҥалам, – ойла Н.Лукиянова.
Чын, кеч-могай сеҥымашке шуаш пӱжвӱдым йоктарыман. Надежда Николаевна тӱрлӧ конференцийлаште чолгалыкым ончыкта, тунемшыже-влак Россий, тӱнямбал кӱкшытан конкурсла гыч сеҥымаш дене пӧртылыт.
– Шкемым лектор-популяризатор семын муынам. Кок ий ончыч йоча дене шинчыме годым ыштышаш пашам да могай лектышыш шуаш кӱлмым 2030 ий марте планыш возенам. Мутат уке, возымем почеш чылаже жапше дене огеш шукталт, но кече еда каяш тыршем. Южгунам шканем ӱшаныдыме пашам ыштен кертмеке, пуйто шулдырем кушкеш, – рашемдыш туныктышо. – Чапланыше марий семмастар Андрей Эшпайын 100 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше конкурслан, конференцийлан ямдылалтына, кызыт тӱрлӧ материалым чумырена. Оласе да районласе сымыктыш школла денат кылым кучена, методике полышым шуктена.
Чынжымак, самырык туныктышын вачӱмбалныже – моткоч шуко да чытышым йодшо паша. Туге гынат Надежда Николаевна чылажымат моткоч сайын пала да тӱрыснек шукта. Тидыжым идалык мучаште налме премийже да Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерствын Таумутшо эше ик гана пеҥгыдемдат.
Еш илыш
Занятий, мероприятий деч вара Надежда Николаевна, шкеж манмыла, кумшо сменыш – мӧҥгыжӧ – вашка.
– Эн ончычак кас кочкышым ямдылаш тыршем. Еш дене ӱстелтӧр гыч лекмеке, икымше классыште тунемше эргым дене уроклан ямдылалтына, а вара вич ияш ӱдыремлан жапым ойырем. Эргына моторлыкым, чаткалыкым йӧрата, схемым шонен луктеда, конструкторым пога, дневникым вӱда. А ӱдырна художественный гимнастикыш коштеш, сӱретлаш йӧрата да лудашат тунем шуын,– ойла ава.
Кидпашам йӧрата
Туныктышо кидпашаланат жапым муэш.
– Авам ятыр тувырым тӱрлен чиен, марлан каяшат шуко солыкым ямдылен. Ялысе пӧртнам кызытат кидпашаже-влак сӧрастарат. Мыят гладь йӧн денат, ыреслат тӱрлем, тошто марий тӱрым шымлен, куэмыш «пыштем», – палдара чолга ӱдырамаш. – Ургем, икшывем-влак дене тӱрлӧ модышым ыштена. Кидпаша чоным лыпландара, кумылым нӧлталеш.
Яра жапыште пашаж дене кылдалтше тӱрлӧ книгам лудеш, сурт сомылым ыштыме жапыштак эртыше курымын 60-80-ше ийласе совет фильмлам онча. Онча тыглай гына огыл, а музыковед семын киносо музыкым шымла, режиссёрын пашажлан акым пуа.
– Южо каныш кечылан шочмо ялышкем миен толына. Авам ӧндалам, да чонем лыплана, ласкан чучеш, – пелештыш кок шочшан ава.
Алевтина БАЙКОВА
АВТОРЫН фотожо
ВСТАВКЕ:
– Марий музыкым кӱкшын аклем. Ме палена, марий семмастар-влак пеш шагалын кодыныт. «Кугыжа тукым» (композитор Поль Двойринын тунемшыже-влак) гыч шукынжо ош тӱня дене чеверласеныт, а самырык-влак кокла гыч Григорий Архиповын усталыкшылан куанем. Ушан, тале композитор, марий сем тӱням калыкнан тӱвыраже, йӱлаж дене кылдалтше произведений-влак дене пойдаренак шога.
– Шке пашам йӧратыман. Йӧратымет варажым шканет ала-мыняр пачаш пӧртылеш. Тиде пагытыш шуынам да сайын палем: а тиде – эн шере, эн вучымо. Тиде шоныш дене илаш кызыт студент-влаклан туныктен ойлем.
