Рушарнян кухньышто шогылтмем годым Марий радио дене шыма марий муро шоктыш:
Ошо-ошо ландышыже пеледеш гын, уке гын?
Ошо-ошо ландышыже пеледеш гын, уке гын?
«Ой, тиде мурым ученический производственный бригадыште ыштымына годым мыланна Галина Васильевна туныктеныс. Кунамсек колын омыл…», – йоча пагытыш пӧртылтышӧ мондалтше мурым шарналтен, кечыгут семынем мурен коштым.
Илыш тыртыш гае йыргешке. Еҥ ден еҥым тунамак ваш ышта. Ик кече гыч редакций пашаеҥ-влак Морко районыш командировкыш каяш тарванышт, мыят пырляшке ушнышым. Г.В.КУЗЬМИНА дене вашлийын мутланаш кумыл лекте. Теве ме коктын районысо рӱдӧ книгагудын пӧлемыштыже ойласен шинчена.
МУТ йогынна шарнымаш гыч тӱҥале.
– Авам Тачана, Татьяна Кузьминична, Морко район Шопкер ялеш, кызыт Досметкино маныт, шочын. Тунемаш пеш кертын, но 4 классым гына пытарен, чот черланен, ужга кӧргыштӧ гына тӧрлатен кертыныт. Илен-толын, мыланем ойлат ыле: «Ават ала-могай кугу еҥ лийын кертеш ыле».
Авам Элнеттӱр ялыш Йыван Максилан марлан толын. Ведаси кована ныл эргым: Виктырым, Вачайым, Максим, Миклайым почела-почела Кугу Отечественный сарыш ужатен, Эчан эргыже Москва воктеч фронтыш каен. Вачайже веле пӧртылын, тудыжат пел шинчажым йомдарен.
Авам Сергей Чавайнын, Николай Мухинын, тудыжо Горельский школыш туныкташ коштын, почеламутыштым эре йӱкын ойлен коштеш ыле. Иктыже тыгай: Уке пӧртат, вольыкат,
Ончал колташ ватемат
Лачак уло ӱмбалнем
Шокте гае мыжерем.
Шарнем, авам, эрдене эрак кынелын, мелнам кӱэштеш, а мыланем почеламутым ойлыкта – вуй уш чоткыдо лийже манын. Мый 7 ноябрь, революций нерген, лудам:
Посмотри в свое окно –
Все на улице красно.
«Ой, – манеш, – кочат тыште лийыныс, Зимний дворецым налмаште», – «Русский язык. Чтение» учебникысе сӱретым ончыкта.
Умбакыже Галина Васильевна тыгай историйым каласкалыш. Кузьма кочаже, фамилийжым ок пале, 17 ий Кронштадтыште Балтийский флотышто служитлен. В.И.Лениным арестоватлыме жапыште сыщик-влак тудым, кучен наҥгаен, тюрьмаш петыреныт. Ятыр жап тергеныт. Сын-кунжо, тӱсшӧ, ошкыл колтымыж дене чылт Ленин гай койын, маныт «Ала чын, ала шоя – исторический факт уке, но мом авам ойлен, тудым ойлем ынде», – манеш.
Аня уныкаже Санкт-Петербургышто, ончычсо Петроградыште, ила. Пушкин оласе музейыште пашам ышта. Кӧ пала, ала кугезе кочажын корныжым тошкен коштеш?
Галина Васильевна йоча годсыж гыч эше ик шучко сӱретым курымешлан шарнен кодын. Тунам Элнеттӱрыштӧ 18 сурт йӱлен, аваж ден Алик изаже вольык гыч ушкалым, куд шондык гыч иктыжым гына утарен коден кертыныт. Изи Галюкым да тудын таҥаш рвезым пошкудо пӧръеҥ шурным оптымо ларыш петырен да Элнет воктек намиен шогалтен. Эрлашыжым аваже пел кече урем мучко йодышт-йодышт кычал коштын, пыкше муын. «Илышаш кечем улмаш», – ышталеш Галина Васильевна.
Ешыштышт кум икшыве лийыныт. Сареш колышо ача деч посна кодшо Алик изашт пеш ушан-шотан лийын. Вес кок ача деч шочшо шӱжарже-влаклан ачамат, кокланже авамат алмашташ верештын. Армийыште служитлымыж годым лӱддымӧ боец ӱдырын фотооткрыткыжым колтен, шеҥгелан возен шынден: «Галя, будь как Зоя Космодемьянская!» – тиде мут Галина Васильевнан шӱмыштыжӧ ӱмыржӧ мучко ила. Чаманаш логалеш, Альберт Максимович Иванов тений илыш дене чеверласен.
Ираида шӱжарже (ойлаш йӧсӧ да аваштын ойжо почеш Рая манаш тӱҥалыныт) кызыт Нижневартовск олаште ила. Тудат шке жапыштыже тале спортсмен лийын, Смоленский физкультур институтышто (Москва деч тора огыл) тренерлан тунемын, Унчо, Марий Кужер, Мазиково школлаште ыштен, но умбакыже илышыжым барже паша дене кылден. Мо оҥайже, Галина ден Рая ик ешыш, изак-шоляк Фоминмытлан, марлан лектыныт. Огыт ӧпкелалт, кажныжын – шке пиалже.
1965 ийыште Морко школын 11 классшым тунем пытарымек, самырык ӱдыр Н.К.Крупская лӱмеш Марий педагогический институын филологий факультетысе марий отделенийыш тунемаш пурен. Йошкар-Олаш каяш, Канал посёлкыш миен, ик казам ужален, ик тувырым налын, а моло вургемлан оксашт лийын огыл. Тунемме олмеш сентябрьыште имне дене, 7-8 яшлыкым шынден, колхоз пасу гыч подвалыш пареҥгым шупшыкташ тӱҥалын. Но пашам йӧратыше ӱдырым роношто паленыт, ала спортсмен улмыжат полшен, самырык Галинам Мазиково кандашияш школыш туныктышылан шогалтеныт. Тыге паша биографийже тӱҥалын. Шочмо Элнеттӱр школыштыжо 8 ий тӱҥалтыш класслаште туныктен.
1972 гыч 1982 ий марте Шеҥше кыдалаш школышто ыштен, вара Морко райкомыш «Знание» обществын ответсвенный секретарьжылан кусареныт, а 1992 ий гыч пенсийыш лекмешкыже, Морко районысо «Калыклан социальный полышым пуышо рӱдерыште» тыршен.
Каласаш кӱлеш, кеч-кушто ыштымыж годымат тудо эреак калык коклаште лийын, совет жапын йодмыж почеш пашажым шуктен, эре ончылно, вӱден кайыше лийын. Тудо пашан ветеранже, Российын почётан доноржо, диплом ден грамотшо-влак шуко.
МОРКО районышто Г.В.Кузьминам чылан манме гаяк палат. Тӱрлӧ велым. Эн ондак, тудо тале спортсменке. Самырыкше годымат, кызытат. Эре 1-ше да 2-шо верым налын. Мазиково школышто тунеммыж годым физкультур дене Иван Никифорович Никифоров, вара писатель Яков Элексейнын эргыже Петр Яковлевич Яковлев, 8-ше классыш Морко школыш куснымекше, Александра Тимофеевна Некрасова, Николай Георгиевич Гребнев туныктеныт. Спортсмен-изажын тернировкылан школ гыч кондымо фабричный ече да бамбук тоя дене Ира шӱжарже ден коктын черет дене коштыныт. Куржталашат тале, адак уэш каласем: тачысе кечынат, 72 ийым темен гынат.
– Кызытат ечыгорныш шогалыда? Куржталыда? – йодам.
– Районысо ветеран-влак лӱм дене куржталам. Кортышто ече дене ӱчашымаште лийынам. Туныктышо-шамыч дене пырля 1,250 километрыш куржынам, икымше верым пуышт. Пытартыш ганаже Чӱкша курыкышто куржталмаште лийынам, «Единый Россий» партий лӱм дене пеш чапле пӧлекым кучыктышт.
Весе – М.С.Степанов лӱмеш Морко тӱвыра да каныме рӱдер пеленысе «Россияночка» ансамбльыш(вуйлатыше – Л.Эманова) ятыр ий мураш коштеш. Лӱмынак, 27 меҥгым ончыде, Шеҥше гыч толеш. Ик выступленият тудын деч посна ок эрте манаш лиеш. «Мый военный муро-влакым пеш йӧратем, «Погоня», «Песня о Щорсе», «28 панфиловцев» да молымат. А теве Семен Ивановичын йӧратыме мурыжо:
Сарыш кайымет годым сеҥыш ден толаш
Пуэнат тый мутым, фронтовик йолташ.
Ужмет шумет годым картычкем ончал,
Кум ий шуко огыл, йӧратен вучал», – муралтыш.
С.И.Кузнецов 1953-60, 1966-80 ийлаште Морко район Ленин лӱмеш колхозын председательже лийын, МАССР (1957, 1975) да СССР Верховный Советын депутатше лийын. Г.В.Кузьмина тунамсе ийлаште Шеҥше кыдалаш школышто ыштен, школысо партсекретарьлан шоген.
Сылнымут кумылан ӱдырамаш районысо книгагудо пеленысе «Морко памаш» клубын кажне вашлиймашкыже кумылын вашка. Кеч школыш, кеч пайремыш – ӱжышт веле, эре ямде. Почеламутшат «пеленжак» – тунамак шонен луктеш. Теве лӱмлӧ писатель Валентин Осипов-Ярча, йоча серызе Владимир Егоров дене вашлиймаш годым «Шоҥго Макар» почеламутшым лудмыж дене шыргыжалаш таратыш. «Тулык ватын ӱдыржӧ» книгашкыже тӱҥ шотышто шарнымаш-влакым чумырымо гынат, сылнымут произведений дене иктӧр!
Элнетыште шолым волтымо, сапондо дене кылтам шийме, кӧтырман йолчием дене клеверым ӱдымӧ, шудым солымо, мочылам ыштыме, имне дене аҥам тырмалыме да шуко моло нергенат туге раш, оҥайын, ӱшандарен воза – марий калыкын историйже дене урокым эртарыме годым учебник семын кучылташат пеш келшен толеш. Чыла тиде пашам Галина Васильевна изиж годым шкежак ыштен!
Элнеттӱр – Саликан ялже. Тидын нерген ушештарыде шым чыте, а Галина Васильевна самырык годсыжым шарналтен мане:
– «Салика» спектакльыште мый Терей кувам модынам, молыштлан ты роль келшен огыл, витне. Вара «У саска», «Оръеҥ мелна», «Окса тул» спектальлам шынденна. Марий Кужер, Ердӱр, Вуртем, Чопак яллаште ончыктенна.
Тений у ийын икымше кечынже тудо 72 ийым темен. Шуко неле-йӧсым чыташыже пернен гынат (марийже Пётр Тимофеевич 54 ияшак, нуным коден, вес тӱняшке каен) илалше ӱдырамаш вуйым ок ший. Кок ӱдырышт – Нина ден Аля – шукертак ешым чумыреныт. «Ныл уныкам уло. Кызыт нунын верч илем», – тыге ойлымыж годым шинчаштыже куан тул ылыжалта. Ик уныкаже пелашыж дене Крымыште ила, кован чонжылан ласкажак огыл, сандене кертмыж семын нуныланат, СВО-што улшо боец-влакланат полшаш тырша.
… Чеверласыме деч ончыч коктын, йыгыре шинчын, мондалтдыме мурынам муралтышна:
Ошо-ошо ландышыже пеледеш гын, уке гын?
Л.СЕМЕНОВА
Авторын фотожо
