Мом шылташ, ятырынже тыгерак шонат: «Депутат-шамыч тынар шукын улыт. Но нуно мом ыштат? Так шинчылтыт да йӧра…» Уке, йӧршынат тыге огыл. Чылан гаяк, улшо неле йодыш-влакым кораҥдаш манын, могай-гынат темлымаш дене лектыт да илышнам куштылемдаш тыршат.
Теве Юл кундем федеральный округын кугыжаныш кучем законодательный орган-влакын ӱдырамаш-депутатышт-влак гын, мутлан, законодательный инициативым ямдылыме шотышто Стратегический сессийым эртареныт. Заседаний-влак февральыштак тӱҥалыныт да май марте кажне арнян гаяк лийыныт.
Тиде тыге тӱҥалын
Тиде мо тыгай лийын, тушто мо нерген мутланеныт, могай йодыш-влакым каҥашеныт – радамлынрак палдараш манын, Марий Эл Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыже Наталья Козлова дене вашлийын мутланенна.
– Чылажат тыге тӱҥалын: Татарстан Госсовет Юл кундемысе ӱдырамаш депутат-влаклан улшо нелылыкым каҥашаш иквереш чумыргаш темлен. Тыге ӱмаште икмыняр дискуссионный площадке эртен. А тушто каҥашышаш теме-влакым кажне регион темлен, – каласкала Наталья Николаевна. – Нуным рейтинг йӧн дене вераҥденна да эн кӱлешанлан шотлымо йодыш-влакым ойырен налынна. Тушто кажне регион нине проблемым кузе решатлат, могай законым приниматлат – раш койын. Ме умыленна: субъект-влак кажне неле йодышым тӱрлӧ семын ончат. Сандене «шке подышто гына шолаш огыл», а вийым иктыш ушен пашам ышташ гын, сайрак лиеш манме шонымашыш толын шумо. Тиде амал дене Стратегический сессийым эртарыме йӧным вашталтыме. Ончыч образований, здравоохранений, тӱвыра, ял кумдык-влакым вияҥдымаш, экономике да социальный сфере направлений-влак кокла гыч ала-кудыштыжо иктыште улшо келшыше, положительный манме законодательный практике да федеральный кӱкшытыштӧ келшен толшо законым пурташ кӱлшӧ йодыш-влак нерген гына ойленна. А ынде куд направлений гыч кажныже шотышто тидым ыштыме. Куд направлений куд площадкыште пашам ыштен. Вес семын каласаш гын, куд пашаче группын заседанийже эртаралтын. Нуно тыгай лийыныт: «Ял кумдык-влакым вияҥдымаш да ялысе коопераций», «Айдемын тазалыкше», «Тӱвыра, историй, йӱла», «Кызытсе образований да передовой науко», «Социальный сфере», «Регион-влакым вияҥдыше экономике».
Кажныжын Кугыжаныш Дума гыч кураторжо ыле. Тидыже моткочак кӱлешан да пайдале лийын. Молан манаш гын нуно кажне регионым, нунын кундемыштышт улшо неле йодыш-влак нерген ойлымым колыштыныт да Кугыжаныш Думышто каҥашаш манын, шкаланышт посна палемденыт.
Чыла куд площадкынат пашаштым мучашлымеке, Юл кундем федеральный округ гыч 110 закон проектым Кугыжаныш Думыш колташ чумыреныт. Нунымат рейтинг шот дене вераҥденыт да тиде мемнан округышто улшо ик эн неле, пӱсӧ да полышым йодшо-влак улмым ончыктен.
Нине мероприятийыш кӧмыт ушненыт? Палдарыме почеш, Марий Эл гыч латкок ӱдырамаш-депутат, муниципал образований вуйлатыше, муниципал погынымаш председатель-влак да эше тулеч посна профильный министерствыла гыч ӱдырамаш-шамыч лийыныт.
Темлымаш-влак
Сессийын заседанийлаштыже, ойлышна, кажне регион шке кундемыштыже палдырныше неле йодышыжо-влак нерген каласкален да темлымашымат ойлен.
– Мутлан, мемнан ик темлымашна медицине дене кылдалтше лийын. Районлаште аптеке моткоч шагал. Тудо кушто улмо спискым ончалаш гын, ужыда, парня дене шотлаш лиеш, – каласыш Наталья Николаевна да тиде радамым ончыктыш. Чынак, южо вереже уло районлан икте-кокыт веле улмаш! – Айдемылан эм кӱлеш гын, ятыр вереже тудлан эсогыл райрӱдӧ марте каяшыже логалеш! Мутлан, тыглай аспириным налашат южыштлан 200 наре километрым кудалман!
А молан яллаште аптеке шагал? Кызыт тиде утларакше – бизнес. А предпринимательлан пайдале огыл гын, тудо почмо аптекыжымат мӧҥгеш петыра. Мутлан, ме Кокшайскыште улшо ик аптекым шымленна ыле. Тушто амалкалче парышым налме олмеш идалык жапыште 800 тӱжем теҥге парымыш пурен! Налше шагал, темлыме эм радам кугу огыл. Нине амал дене парыш изи. А вет тудлан арендылан, шокшым пуымылан, фармацевтлан, молылан оксам тӱлыман.
Сандене ме вер гыч верыш кондыштараш лийме аптеке пункт-влакым илышыш пурташ темлена. Тидын нерген законын проектшым Кугыжаныш Думышто икымше лудмаште приниматленыт. Умбакыже тудо ала-молан чыгынен. Ты амал дене ме тидын нерген могай площадкыште лиеш, чыла вере гаяк ойлена. Мемнан шонымаште, тыгай аптеке-влак илышыш шыҥдаралтыт гын, калыкын илышыже ятырлан сай могырыш вашталтеш ыле.
Вес шонымашнат уло: эмым почтылаште ужалаш тӱҥалаш темлаш. Молан манаш гын, аптеке дене таҥастарымаште почто кажне кугурак ялыште уло. Сандене кудыжо йӧнанрак да еҥ-влаклан утларак келшен толеш – сайын шоналтыман.
Тыгак ме ОМС (обязательный медицинский страхований) фонд шотышто йодыш-влакым чӱчкыдын каҥашена. Интернатыште илымышт деч вара тулык икшыве-влаклан шке семын илашышт тӱҥалаш пуымо полыш деч посна нунылан эше мом ышташ лийме шотышто йодыш-влакым радамлена.
Инвалид-шамычын илышыштым куштылемдыме шотыштат мом ышташ лиймым темленна. Ме тыгай шонымашым каласенна: инвалид айдеме шке семынже кузе-гынат илен кертеш гын, тудо интернатыш ныл пырдыж коклашке гына вераҥдалтшаш огыл. Тек тыгай-влаклан посна еҥ-шамыч, сопровождатлыше-влак, полшат. Тидым закон дене келшышын регулироватлаш тӱҥалме шотышто кызыт ме пашам эртарен шогена.
Образований йодыш шотыштат темлымашым ямдыленна. Мемнан дене туныктышо-влак огыт сите. Кызыт республикыште 700 наре тыгай вакансий уло. Тиде – моткоч пӱсӧ йодыш. «Земский туныктышо» программыш ушнымо гынат, садак тудат улшо нелылыкым пытарен огеш керт. Молан манаш гын тиде программе почеш идалыкыште кокла шот дене 13 туныктышо веле пашам ышташ толеш. Тӱҥ амалже – регионыштына туныктышын пашадарже изи. Тудым кугемдаш да пашадарым формироватлыме формыжымак вашталташ кӱлмӧ нерген темлымаш дене ме Кугыжаныш Думыш лектынна. Тиде йодышын пӱсӧ улмыжым Стратегический сессийым иктешлымаштат палемденыт да Кугыжаныш Думышто «шӱкашак» кӱлмӧ нерген ойленыт.
Кажне темлымаш, мутат уке, сай. Но ме умылена: кеч-могай йодышат окса дене кылдалтеш. Сандене тудым кушто мушашым шоныман, шотлыман.
Эн сайлан шотлымым иктыш чумыреныт
Тыгак Стратегический сессий деч вара эн сайлан шотлымо паша опыт-влакым «Сборник лучших практик регионов Приволжского федерального округа» брошюрыш чумыреныт да Озаҥыште савыктен луктыныт.
Тушто, чынжымак, кажне регионын тиде сборникыш пуртымо законжо-влак путырак пайдале улыт.
Марий Элынат молылан пример семын лийын кертше вич законжо дене палдарымаш пурталтын. Мутлан, иктыштыже медицине пашаеҥ-влаклан да «вашкеполышышто» ыштыше-влаклан нунын икшывыштым йочасадыш да школыш черет деч посна колташ права пуалтме нерген ойлалтеш. Тыге, тиде законлан эҥертен, ӱмаште 65 икшывылан йочасадыште вер ойыралтын. Ӱмаште сентябрьыште лукмо закон дене келшышын, ынде кумыт да утларак шочшан еҥ-влак яра ойыралтше мланде участке олмеш оксам налын кертыт. Тыгак ӱмаште мартыште, мутлан, улшо законыш вашталтышым пуртеныт да ынде пашан ветеранже Россий кумдыкышто ик вер гыч весыш илаш кусна гынат, тудын тылзе еда тӱлалтше окса кугытшо аралалт кодеш да ончычсо семынак тӱлалтеш.
Иктешылме семын каласаш гын, Стратегический сессийым эртарыме дене моткочак кӱлешан паша ышталтын. Молан манаш гын сессийыш чумыргышо-влак кажныже шке кундемыштыже илышын тӱрлӧ шӧрыныштыжӧ вашлиялтше неле йодыш-влак нерген ойленыт. А вара, нуным иквереш чумырен, Кугыжаныш Думыш темлымашым колтеныт. Кажныжым илышыш пурташ законым приниматлат гын, мыняр нелылык кораҥдалтеш ыле?» А Российын кажне федеральный округыштыжо тыгай мероприятийым эртарат да калык деч темлымаш-влакым федеральный кӱкшытыштӧ приниматлат гын, элыштына илыш сай велыш писынрак вашталт кертеш.
Любовь Камалетдинова
Фото Кугыжаныш Погын гыч налме
