У Торъял районлан – 100 ий
«Первый Май» СХПК-СХА (колхоз)
А мо негызеш тыгай кӱкшытыш шумо?
«Мемнан колхоз 1928 ийыште негызлыме пагыт гычак эре ончылно лийын. Районышто сай лектышыж дене ойыртемалтын. Тудым эре ушан-шотан председатель-влак вуйлатеныт. Тидлан кӧра озанлык тачат пашам сайын ышта, йол ӱмбалне пеҥгыдын шога», – ойла У Торъял район «Первый Май» колхозын председательже А.А.НОВИКОВ. Районлан тений – 100 ий гын, колхозлан кодшо ий мучаште 95 ий темын. Теве тыгай кужу корным эртен уло республиклан палыме да чапланыше ты озанлык. А мо негызеш тудо тыгай кӱкшытыш шуын?
– Аркадий Арсентьевич, озанлыклан эн неле жап кунам лийын?
– Кодшо курымысо 90-ше ийлаште. Тунам кугу элнам пужен ыштыме амал дене тудым шалатымашке шумо. Районыштына чыла гаяк озанлык петырнен, мемнан гына кодын. Ты неле пагытыште колхознам Николай Иванович Поляков вуйлатен. Адакше тудо тунам Кугыжаныш Думын депутатше лийын, да тидыжат озанлыкым утарен кодашыже полшен. Но тидлан шагал огыл вийым пышташыже логалын, да шӱмжӧ чытен огыл – 54 ияшак илыш дене чеверласен. 1979 ий гыч 2002 ий марте колхознам вуйлатен.
– Тудын деч вара Тыланда вуйлатыше лияш темленыт?
– Йодыныт, но тыгай пашалан эше ямде омыл манын шым келше. Мый тунам Тушнур тракторный бригадын бригадиржылан ыштенам. Председательлан Тушнур гычак агроном Сергей Ильич Виногоровым шогалтышт. Но кум ий эртымеке, угыч председательым сайлыме жап толын шуо, да тудо шке кандидатурыжым кораҥдыш. Адакат мылам темлышт. Эсогыл республикнан ялозанлык да кочкыш сату министрже Александр Яковлевич Егошин мый декем лекте: «Аркадий, тый хозяйственник семын вуйлатен кертшаш улат…» Да мылам келшаш гына кодо – шкенан вет. Адакше семынем шоналтышым: «Мый огыл гын, кӧ?..»
– Озанлыкда тунам могайрак ыле?
– 2006 ийыште председательлан ышташ тӱҥалмем годым пеҥгыдыжак огыл ыле. Нелылык шуко лийын: окса шагал, шӧр лектыш изи, паша калык ӧрдыжкӧ куржаш тӱҥалын, кредит тӱлышаш кодын. Бухгалтер баланс отчётым конден пуыш гын, чотак ӧрым. Но шкем кучен сеҥышым да пашалан пижым.
– Икымше ошкылда вара могай лийын?
– Киров областьыште пеш сай озанлык – «Пижанский» племзавод – уло. Тушто ончычат лийынам, сандене тудын кузе ыштымыжым ончыкташ шкенан специалист-шамычым наҥгайышым. Озанлык вуйлатыше Герман Афанасьевич Бызов мыйым палыш гын, шкежак ончыктен кошто да тыге темлен каласыш: «Аркадий, тый презе вӱта гыч тӱҥал. Тудым ыштет – нелылык деч утлет». А мемнан эсогыл пудалан окса уке ыле. Кредитым налаш да чоҥышо-влакым тарлаш логале. Уке гын ялласе изи вӱталашке трактор дене пураш ок лий ыле. Вольык ончышо ӱдырамаш-влак кормам комдо дене нумал толашеныт. Нунын ӱмбаке ончаш намысын чучын.
Эше сӧснам ашныме вӱтана ыле. Ты пашан парышдыме улмыжым шотыш налын, тидын деч кораҥна да тудым презе вӱташ савырышна. Тыге презылан кок вӱтам почмаш сай тӱҥалтыш лие – ушкал вуйым шукемдаш полшыш. Тылеч вара ий еда ешарен чоҥаш тӱҥална, вольыкым ешарен толна. Пытартыш ийлаште ушкаллан кок у комплексым чоҥымо деч вара «Пижанский» племзаводын вуйлатышыже мый декем йыҥгыртыш да мане: «Чын корно дене кает». Председательлан ышташ тӱҥалмекем, озанлыкыштына 750 ушкал ыле, кызыт – 2,5 тӱжем чоло.
– А кокымшо ошкылланда мом шотледа?
– Мый ончыч Йошкар-Оласе совхоз-техникумышто техник-механиклан тунемынам, вара Марий кугыжаныш университетыште экономист да ялозанлык производство организатор специальностьым налынам. Санденат дыр вӱтам ыштыме дене пырляк техникым чыла уэмдаш тӱҥальым. Южо председатель семын кредитым налаш лӱдын шым шого. Тудын денак куралаш, ӱдаш, кормам ямдылаш, шурным погаш куатле техникылам налме. Тыге колхозна ӱшанлынрак ышташ тӱҥале.
– Пашам организоватлыме шотышто молан эҥертенда?
– Тӱҥалтыштак манаш лиеш Белоруссий гыч ялозанлык ой-каҥашым пуышо рӱдер дене кылым ыштышым. Тушечын инженерий, зоотехний, ветеринарий дене специалист-влакым ӱжыктышым. Нуно мыланна кугун полшышт да кызытат ой-каҥашым пуэн шогат. Эше шукерте огыл толын кайышт. Ушкаллан мемнан корма дене рецептурым ыштышт. Тылеч ончыч фермыласе чыла шӧр оборудованийым вашталтыктышт. Кодшо кеҥежым шкежат ты элыш миен коштым. Кок озанлыкыште лийна, пашам кузе ыштымыштым ончыктышт. Ме нунын деч шукылан тунемынна.
– А кузе племозанлыкыш савырненда, мо кӱшеш урлыкым саемденда?
– Ты шотышто тале специалистна Татьяна Ивановна Иванова уло. Тудат Марий кугыжаныш университетым тунем пытарен, генетике да селекций йодыш дене пашам ышта. Чылан палат: ме сай урлык тунам куштена – племенной статусна уло. Тудым шкенан республикыште веле огыл, Чувашийышкат ужалена да тидын дене сай парышым налына. Ушкалым искусственно тӱжаҥдаш сай урлык американ нӧшмым ончыч Касвел гыч, а санкций тӱҥалмеке, Казахстан гоч налынна. Ынде шкенан элыштат тудым ямдылаш тунем шуыныт, Калининград областьыште «Интерген рус» рӱдерым почыныт. Теве шукерте огыл тушечын счёт тольо – 800 нӧшмылан 2,5 миллион теҥгем тӱлаш кӱлеш. Тиде сексированный, але пол шот дене ойырен налме, нӧшмӧ маналтеш. Шергырак, но пайдале: тудын дене тӱҥ шотышто ушкалаш презе-влак шочаш тӱҥалыт. А ӱшкыжаш презым ме кызыт ужалена гына. Сатулык тӱҥ продуктна – тиде шӧр. Тудым шукырак налшаш верч тыршена. Таклан огыл кажне кечын 74 тонн наре ужалена.
– Тынар шуко шӧржым куш ужаледа?
– Тӱрыснек Шернур сыр заводыш колтена. А тушто шӧрын качествыжым пеш чот йодыт. Мый нунын идалыкым иктешлыше погынымашкышт миенам ыле. Чылаштым саламлышым да каласышым: «Тау пеҥгыдын йодмыланда! Ме торешланаш ышна тӱҥал, чыла йодмыдам шуктышна». Санденак кызыт мемнан шӧр эн сай качестван. Нимыняр кокытеланыде ойлем: тыгай качестванже республикыште укеат дыр. Илышлан кӱлшӧ чыла лу показатель денат келшен толшо. Шӧржым сдатлыме годым компьютер показатель шот дене терга. Айдеме йоҥылыш лийын кертеш гын, компьютер огеш. Тудо мемнан шӧр шотышто эре кӱшыл сортым ончыкта. Санденак Шернур сыр завод продукцийланна сайын тӱла. Мемнан шӧрлан кӧра ты заводын продукцийже сай качестван, вет тушто сай качестван шӧрым веле налыт.
– Таклан огыл нунын кевытысе пастеризоватлыме шӧрыштат тамлырак.
– Ме шкежат шӧрын качествыжлан кугу тӱткышым ойырена. Мемнан дене дояркылан пашаш пураш куштылгыжак огыл. Арня мучко стажировкым эртыман – ушкалым чын лӱшташ, шӧрын качествыж верч тыршаш тунемман. Тылзе еда кажне фермыште совещанийым эртарена. Мый кажныштыже лияш тыршем, колхозыштына паша кузе кайыме нерген каласкалем. Мемнан 460 пашаеҥна уло, нуно тидын нерген палышаш улыт. Вара лекше йодышыш куснена: молан тиде кечын колтымо шӧрын качествыже иземын, кузе пашам саемдаш?..
Фермылаште чыла вере плакат-влак улыт, тушто кӱлешан правиллам возымо: кузе ушкалым чын лӱшташ, чын пукшаш? Пукшымылан кызыт доярке огыл, кормам миксер дене пуэдыше тракторист мутым куча. А доярке лӱштымылан да вольыкын яндарлыкшылан вуйын шога. Кажнышт деч ме тидым пеҥгыдын йодына. Шӧр оборудованийым тылзылан кок-кум гана тергена. Кушто ушкал-влак чепыште шогат, тушто доярке перчатке дене гына ышта. Чара кид дене чызым ок тӱкӧ, лӱмын раствор дене обработатлен, кукшо салфетке дене ӱштыл налеш. Кажне фермыште скотник-влакым кучена. Нуно терысым эрыктат, ушкал шогымо да кийыме тураште пилашӱкым оптат, санденат вольыкна ару. Теве мо кӱшеш шӧрнан качествыже сай.
– Те кок у комплекс нерген ойлышда, тушто условий эшеат сайрак, векат?
– Ик комплексшым Чӱксола, весыжым Тушнур фермылаште чоҥымо. Кажныже – 500 вуйлан. Тушто вольык чепыште огыл, а эрыкыште шога. Йымакыже ныл сантиметр кӱжгытан матым, вес эл гыч кондымым, шарена. Пушкыдо, санденак ушкал кияш йӧрата. Да такшымат тудо суткаште 12 шагатым кийышаш, тунам шӧржӧ водарыш вашкерак погына. Но тидлан верже пушкыдо лийшаш, тунам йыжыҥже шагалрак коршта. Адакше жаплан келшыше нине комплекслаште ушкаллам лӱштымӧ посна зал уло. Нуно тышке черет дене толыт. Лӱштымӧ деч ончыч водарыштым доярке-влак скруббер американ аппарат дене шӱалтен эрыктат. Сандене вольыкым шогыктымо вержат да вольыкшат тыште яндаррак улыт. Да мо ӧрыктараже, нине комплексыште 500 ушкалым эрдене улыжат кок доярке лӱшта. Тушто, мутат уке, сай условийым ыштыме, сандене вольыкым чараш йӧршын огыт лук. Шӧрым сайын пуымыж годым кум-ныл ийым ашнат, вара самырык дене вашталтат. Санденат шӧрышт сай деч сай качестван.
– Тугеже кормаланат кугу тӱткышым ойыреда?
– Тудым ямдылаш вес эл гыч кондымо сай кормораздатчикым налынна. Тушко кунар кӱлеш, тунар силос, сенаж, фураж, моло ешартыш опталтеш да сайын варалтеш. Тыгодым вӱдыжгылык тӱткын эскералтеш, уке гын шӧрын нугыдылыкшо иземеш. Сандене зоотехник-влак тидым чот эскерат. А кормораздатчик программе почеш пашам ышта. Корма вартышым тыглай огыл, вискален оптен кая, да чыла тиде дисплейыште ончыкталтеш.
– Озанлыкдан шӧрым тергыше лабораторийжат уло, маныт.
– Тыгайже нигӧнат уке докан. Лаборантна фермыла гыч кондымо шӧрым Шернур сыр заводыш колтымо деч ончыч качествыжым терга да, иктаж-могай экшыкым муэш гын, вигак ферме вуйлатышылан увертара. Да тунамак мере ышталтеш. Тудо фермылашкат коштеш, шӧр оборудованийым да арулыкым терга. Пеҥгыдын йодшо специалист. Ончыч У Торъял ӱй заводышто пашам ыштен. Тудын петырнымекыже, мемнан деке толын. Пенсийыште гынат, тырша. Мемнан специалистым сыр заводыштат пагалат.
– Те вет вольыклан кӱлшӧ шуко кормажым шке ямдыледа?
– Ме кызыт задачым шынденна: кормам шагалрак налаш, шукыжым шке ямдылаш. Рапс жмыхым поснак кӱлешанлан шотлена. Ты культурлан кугу кумдыкым ойырена. Тений 1,5 тӱжем гектареш тудым ӱдена. Мемнан, рапсым пунчалын, ӱйым лукшо да жмыхым ыштыше цехна уло, туштат вес элысе оборудований кучылталтеш. Тудо йӱдшӧ-кечыже кум смене дене ышта. Лу кече гыч лач ик кечылан профилактике шот дене кандаралтеш. Туге гынат жмыхым мыланна тӱрыс ок ситаре. Тыгай кочкыш тылзыште 260 тонн наре кӱлеш гын, тудо 150 тонн наре ямдыла. Сандене ешарен налде ок лий. Ончыкыжо, шукырак ӱден, утларак ышташ йӧным кычалына.
Тылеч посна, шудым тыгыдемден, гранулым ямдылыше кок цехна уло: Кугу Лумарийыште да Шернур районысо Чылдемырыште. Ме нуным ныл-вич ий ончыч ик предприниматель деч налынна. Кок цехге кажне кечын 8-9 тонн гранулым ямдылат. Тудым шкеже огына кучылт, Россий мучко ужалена.
Озанлыкыштына тымарте кум вере фуражым йоҥыштымо. Кызыт у комбикорма цехым чоҥен шуктена. Нижний Новгород гыч оборудованийым кондымо, вашке пашаш колтена. Чыла тиде кӱлеш, вет вольыкым ончыкыжат ешараш шонена. Тенияк кок вӱтам чоҥаш тӱҥалына, вараланат план уло. Сандене корма йодышым эре шинча ончылно кучена.
– Кызыт мыняр ялыште фермыда улыт, пашаеҥда ситат мо?
– Ме чыла вере фермым арален кодаш тыршенна: Шӱвылакыште, Чӱксолаште, Тушнурышто, Тошто Торъялыште, Крешын Руйышто. Чыла вереат паша вер лийже манын, тыге ыштыме. Сандене пашаеҥна тӱҥ шотышто тусак улыт да чыла вере ситат. Вес семынже лийынат ок керт, вет ме кугу лектыш дене ыштена да сайын тӱлена. Фермылаште 70-80 тӱжем теҥге дене пашадарым налыт. Кушто ушкал шагалрак, туштат 50 тӱжем теҥге деч изи пашадар уке. Скотник-влакынат тынарак.
Адакше самырык специалистлан ме илыме вер денат полшена. Тыге У Торъялыште гына 17 пачерым налын пуэнна. Нунылан чоҥаш огыл, ямдыш илаш пураш утларак келша. Тачысе кечылан 30 тыгай пачерна уло. Но южышт ялысе гай посна пӧртымат йодыт. Вӱтам, мончам чоҥынешт, пакчам кучынешт. Марий калыклан шке пӧрт кӱлеш. Сандене Чӱксола ден У Торъял коклаште посна уремым ышташ районышто мландым йодынна. Кажне ийын ик-кок пӧртым чоҥаш тӱҥалына. Но пачерым пуымо годым вигак договорым пеҥгыдемдена: вич ий пашам ыштет – тудо тыйын лиеш. Тыге пашаеҥ шотышто йодышым решатлена.
– «Первый Май» колхозым чӱчкыдынак «Семёновский» госплемзавод дене таҥастарат. Те шкеже тидым кузерак ончеда?
– Ту озанлык, мутат уке, виян да кугу. Вуйлатышыжат, Александр Сергеевич Козырев, ушан да опытан. Но кажне вуй вольыклан шотлымаште шӧр лӱштыш дене ме тудым поктен шуынна. А вольык чот дене госплемзавод ятырлан ончылно кая – Шернур, Советский да Медведево районлаште 4,7 тӱжем ушкалым ашна, а ме У Торъял районышто – 2,5 тӱжемым. Санденак тудо суткаште 130 тонн шӧрым ужала гын, ме – 74 тонн наре. Тугеже пешыжак почеш огына код, шонем.
– Ме Тыланда умбакыжат вияҥ да кушкын толаш тыланена.
– Тау!
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: А.Новиков; механизатор-влак; Чӱксоласе у комплексыште; ушкалым лӱштымӧ вер; комплекс начальник В.Золотов.
Авторын фотожо
