18 апрельыште район 90 ияш лӱмгечыжым палемдыш
Геннадий Сабанцев
Кӱчыкын
Районын кумдыкшо 853 кв. км, эрвел гыч касвелыш 42 км, йӱдвел гыч кечывалвелыш 30 км шуйналтеш.
Тыште 28 изи эҥер йога, чумыр кужытышт 350 км. Утларак кугуракышт – Немда, Ӱшӱт, Орӱшӱт, Шойвӱд, Лаж, Салтачке…
177 памаш йыргыкта. Шукыштышт вӱд тазалыклан пайдале.
Регион кӱкшытан кок пӱртӱс заказник уло – «Горное Заделье» ден «Каменная Гора».
Мланде кӧргысӧ поянлыклан известняк, торф, шун, ошма шотлалтыт.
90 илымверыште кызыт 12 800 утла еҥ ила.
Покто веле – корно сай!
Шӱмбел вершӧр дек лишеммаште
Шокшештын пырткалта вӱршер…
Арка ӱмбачын кенеташте
Йолт! почылт шинче Кужэҥер…
Шочмо кундемыш толмо годым шинча ончылно кажне гана тиде сӱрет шочеш. Йоҥ йоҥгалт кийыше асфальт корно дене шагатат утларак жапыште машина тышке выж-ж! гына конден шукта. А вет нылле ий ожно (студент пагытыште) шочмо ял гыч Йошкар-Олаш миен шуаш ик кече кӱлын: эрдене 6 шагатлан кынелат да тӱшкагудыш кастене 6 шагатлан миен пурет ыле – корно уке, транспорт уке… Кызыт посёлкышкак кеч ола могырым, кеч Параньга велым, кеч Токтайбеляк гыч кудал толын пураш тасма гай корно шаралтын. Посёлко кӧргыштат эртак асфальт – машина кудалыштме уремлаштат, йолешке тротуарлаштат. Сай!
Тӱзлана Кужэҥер кундемнат. 1935 ий 25 январь гыч таче марте тудо кужу да суапле корным эртен. Тидын нерген куанен шоналтыш дыр районын лӱмгечышкыже посёлкысо Культур да каныме пӧртыш пагален толшо кажне еҥ. А пайрем йӱлашке пурышо корныж дене эртыш: Марий Эл Республикым Вуйлатыше Юрий Зайцевын да Кугыжаныш Погын председатель Михаил Васютинын колтымо саламлымашышт йоҥгалте, ятыр уна ойлыш, ончыл еҥ-влак тӱрлӧ чап танык дене суапландаралтыч, районысо усталык коллектив-влак чапле концерт программе дене куандарышт.
Ыштет – лектышат лиеш
Кеч-могай кундемынат тӱҥ поянлыкше – калык. Чыла кугу чоҥымаш, ял озанлыкыште сеҥымаш оксам пыштыме гыч шога гынат, айдемын кидше деч посна нимат ок ышталт.
Район тӱзлана манын каласышна гын, раш примерым кондашак кӱлеш. Корнымак налына. «Лӱдыкшыдымӧ да сай автомобиль корно» национальный проект почеш Одобеляк – Кужэҥер – Параньга корным пужен уэмдыме, Кужэҥер – Руш Шой – Визым, Руш Кугунур – Кугу Лаждӱр, Йӱледӱр – Купсола корно-влакым олмыктымо. Верласе вий дене шуко ял кундемым тӧрлатыме, тӱзатыме. Газым пуртымо паша ворана. Таче кечылан яллашке газым кондымаш 90 процент лишке шуэш. Тений гына куд ял кундемыште канде тулым чӱктен шукташ палемдалтеш.
Кужэҥер район чыла национальный проект ден программылаште сайын тырша. Школ-влак олмыкталтыт. Ончылий Кужэҥер посёлкысо 1-ше №-ан школ у шӱлышым налын. Шушаш вич ийыште Шорсола, Коҥганур, Токтайбеляк, посёлкысо 2-шо №-ан школ-влакым олмыктен шындаш палемдыме. Чыла школыштат пагытлан келшыше оборудований вераҥдалтын.
Культур учреждений-влак уэмдалтыт. Посёлкышто йоча искусство школым, Тӱвыра да каныме пӧртым, тоштер-ончер рӱдерым, тыгак Йывансоласе тӱвыра пӧртым чаплын олмыктымо, ончыкылан тыгай паша Верх-Ушут тӱвыра пӧртыштӧ вуча. Тӱвырам да калык йӱлам арален шогымо могырым ончалаш гын, Кужэҥер кундемлан шкешотан посна сыным регион-влак кокласе «Муро памаш» фестиваль, Коҥга пайремым эртарымаш пуат.
Ӱстел сий – илыш вий
Кужэҥер районын экономике негызше – ялозанлык. Тиде сфере эртак ончыл верыште шоген. Шыл-шӧр, пасу продукцийым таче 8 ялозанлык предприятий, 10 кресаньык (фермер) озанлык, 3 тӱжем утла посна сурт-пече, «Акашевский» чыве фабрике, «Куженерское» ООО, «Тумьюмучаш» ООО, «Искра» озанлык да молат ыштен луктыт.
«Искра» ялозанлык предприятий нерген ятыр ойлалтын, но тыштат эше ик гана каласен кодаш уто огыл, вет тудо районым ончык вӱдышӧ ик эн тӱҥ вий-куат. Кугемдыме колхоз семын 1959 ийыште шочын. Тылеч вара эре ыштен. Совет жапыштат ончыл радамыште каен, у саманыштат йомын огыл, а мӧҥгешла – пеҥгыдемын, шарлен, улаҥын. Тидланже калыкын тыршымыже, а эн тӱҥжӧ – вуйлатышын пеҥгыдылыкше, моштымашыже, кӧргӧ вийже кӱлыт. Кундемын пиалешыже, тыгай еҥ лийын, тудо тышанак шочын-кушкын. Тиде – Россий Федераций ялозанлыкын сулло пашаеҥже Николай Александрович Поликарпов. 35-ше ий озанлыкым вуйлата, «Искран» ойыпшым ик татланат йӧраш пуэн огыл. Пытартыш жапыште пашам вораҥдараш тыште кӱлешан ятыр оралтым чоҥеныт, ондак лийшыжым шот дене тӧрлатеныт. Курал-ӱдышаш мланде ешаралтын – ончычсо Чапаев лӱмеш да «Рассвет» колхоз-влакынат кумдыкышт яра огыт кий, парышым кондаш полшат. Шӧрым, пырчым ужалыме ак кӱзен, тидат сай шӱкалтышым пуа. Парыш, вуйлатышын ойжо почеш, ешаралтын толеш. Ӱмаште гына, ончычсо ий дене таҥастарымаште, 80 миллион теҥгелан кугемын. Теният кугемшаш. «Мемнан цельна – паша лектышым нӧлталын, товарный продукцийым ужален, чумыржо 400 миллион теҥгем ыштен налмашке шуаш», – палемда Николай Александрович. Кызытеш 250 миллион теҥге утла ыштен налалтеш.
* * *
Кажне кундемыштат пашалан чолга, уым кычалше да йӧным муын моштышо еҥ-влак лектыт. Нурсола ялыште тыгай еҥ – Роман Таныгин. Тудо ынде нылымше ий 20 утла гектар кумдыкышто тамлын ӱпшалтше (ароматический) да эмлык шудым илаҥдара. Тыште пӱртньык (мята), чайшудо (душица), соҥгырапочкалтыш (шалфей), мӱкшпеледыш (мелисса) да моло – лу тӱрлӧ наре – кушкыл вийлана. Южыжым Марий Эл мучкат муаш огеш лий. Роман ойла: эмлык тамле шудым ончаш кумылым тудлан кочаже пуэн. Тыгай годым шоналтет: тукым гыч тукымыш куснен толшо, вончештарыме шинчымаш да моштымаш илышым ончыко вӱдаш йӧным ышта. Шкет еҥлан чылажым шукташ ок лий, Романлан ешыже, ача-аваже, родыжо-влак полшат. Перкелыкан пашам вораҥдараш мо кӱлешым тӱҥ шотышто йӧнештареныт: агрегатат, оралтат улыт. Шудым погат, коштат, фасоватлат да ужалымашке колтат. Шудо деч посна пареҥгым ончен куштат. Тудыжо шындаш кая.
Тукым кыл
Кужэҥер кундем гыч ятыр тале еҥын илыш корныжо тӱҥалын. Чылаштым мемнан тукым (самырыкшым ойлыманат огыл) кызыт огешат пале. Теве Иван Кузьмич Лоскутов нерген шагалже колын, шонем; тудо Сабер ялыште шочын, ятыр жап Горький оласе да Ульяновскысо автозавод-влакын директорышт лийын, РСФСР Госпланыште отделым вуйлатен, генерал-майор. Писташ ялыште ончыкылык генерал-лейтенант Павел Иванович Бусыгин шочын. Кугу Отечественный сар годым кок еҥ: Михаил Иванович Клешнин ден Сергей Кузьмич Лоскутов Чап орденын кум степеньжыге суапландаралтыныт.
Историйыште кажне тукымын шкенжын сарже лийын. Кызытат СВО-што шочмо эл верч Кужэҥер кундемын эргыже-влак чот кредалыт, курымашлык чапым налыт. Мутлан, Россий Федераций Герой Анатолий Ивановын лӱмжӧ ынде чылалан палыме. Медаль ден орденым сулышо-влак улыт. Но чонлан путырак кочо: сӧй пасуэш Кужэҥер рвезе-влакат вуйыштым пыштеныт…
Районышто илыше-влак СВО-што улшо-влаклан кертмышт семын полшен шогат. Ушештарена: Тошто Йӱледӱр тӱвыра пӧрт пелен пашан ветеранже-влак тачысе фронтлан кӱлеш арвер-влакым ямдылыме верым почыныт. Посылкым чумырат, маскироватлыше сеткым, носким пидыт, Людмила ден Владимир Поповмыт окоплык сортам шуко ыштеныт. Моло тыршыше-влакынат лӱмыштым пагален каласыман, тиде – Людмила ден Маргарита Кузнецовамыт, Зоя Петухова, Лидия ден Елизавета Ивановамыт, Зинаида Попова, Эльвира Прокопьева, Людмила Афанасьева, Галина Андреева. Кӱлешан материал дене районысо еҥ-влак полшат. Тӱвыра пӧрт пелен тыршыше-влакын шонымашышт икте веле: сӧй вашкерак пытыже, тушто кызыт улшо рвезе-влак мӧҥгӧ таза пӧртылышт…
Пайремет дене, йӧратыме Кужэҥер кундемна! Ончыкыжымат пелед, тӱзлане!
…А жап шумеке, тудо калык,
Кӧ кызыт модын куржталеш,
Ӱнарым налын, уш шындалын,
Илаш у семын тӱҥалеш.
Тыштак ила ма, сомылаҥын,
Сымыстара ма ӧрдыж вер,
Мемнанлак манже кумылаҥын:
«Чоннан лондемже – Кужэҥер!»
Снимкыште: пайремым почмо тат.
Фотом район администрацийын соцкылже гыч налме.
