Геннадий Сабанцев
2–3 октябрьыште В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым научно шымлыше институтышто «Российыште гуманитар науко: шумо сеҥымаш да ончыкылык» лӱман Россий кумдыкан шанче-практик конференций эртыш.
Тудо Марий Элын 105 ияш лӱмгечыжлан да институтлан 95 ий темме лӱмеш погынен. КонференцийышРоссийысе 21 регион гыч 90 утла учёный ден самырык шымлызе-влак толыныт. Кок кече жапыште пеш кугу паша ышталтын. Кум секцийыште – историй, филологий да социологий теме-влак дене –70 утла докладым да ойлымым колыштмо. Тӱрлӧ кундемла гыч учёный-влак шкеныштын у паша лектышышт дене ваш-ваш палдареныт, эртыше жапыште да таче кечын шумо сеҥымашым ончыкыжым илышыште кучылтшаш нерген кутыреныт.
Культур программе годым уна-влак МарНИИЯЛИ-н лӱмгечыжлан пӧлеклалтше «Марий кундемысе икымше шанче тӧнеж» кава йымалысе выставкыште лийыныт, тӱрлӧ вере экскурсий дене миен коштыныт, оласе театрлаште спектакль-влакым онченыт.
Тӱҥалтыш пагытым эше ик гана кӱчыкын ончалаш гын, 1930 ий марте марий кундемыште науко пашакоклан-коклан гына лектеден. Тудыжат тӱҥ шотышто кресаньык-влакын сомылыштлан полшышо возымаш лийын, вет кундемна лачак мланде паша дене илен. Кугу шинчымашан шанче пашаеҥ-влак ситен огытыл. Тунам элласе вузлаште МАО гыч улыжат кум аспирант тунемын, тиде Владимир Мухин, Валериан Васильев ден Сергей Эпин. Науко пашам моштен радамлен шогышо рӱдер лийын огыл. 1930 ий тӱҥалтышлан, элысе калык озанлыкын вияҥме корныш серыплын шогалме пагытыште, Марий автономный областьыште улшо тиде чыр поснак чот шижалтын. Тыге 1930 ий 4 августышто научно-шымлыше институтым ыштыме нерген пунчал лектын. А пайремлын почмаш 1 октябрьыште лийын.
Пайрем мут-влак кызытсе шанче-практик конференцийым почмо годымат ятыр йоҥгалтыч. Марий Эл Вуйлатыше Юрий Зайцев саламлымашым колтен. Кугыжаныш Погын лӱм дене тудын председательже Михаил Васютин шокшын саламлыш да пӧлек шотеш Марий Элын Конституцийжым(Тӱҥ законжым) лукмылан 30 ий темме лӱмеш сылнештарен, кум йылме дене: рушла, олыкмарла да курыкмарла – савыктыме чапле сынан книгам МарНИИЯЛИ-н директоржо Людмила Григорьевалан кучыктыш. Институтын икмыняр пашаеҥжым ты кечын тӱрлӧ суап тыланымаш денат палемдышт.
Ятыр еҥ саламлыме мутым каласыш манын палемдышна. Чылаштынат ойыштышт ик тӱҥ шонымаш ыле: Марий шымлыше институт марий тӱняште шкешотан академий гай икымше шанче тӧнеж лийын. Почылтмекше, вигак комплексный манме шымлыме пашам шукташ тӱҥалын. Тудо марий йылмым, литературым, марий калыкынэртыше илышыжым, кундемнан историй ден географийжым, ялозанлыкшым, экономикыжым шымлыме пашалан негызым пыштен.
Институт гуманитар науко дене пашам ышта. Ойлышо-влак поснак палемдышт: тыгай наукын, поснак историйым шымлымашын, лектышыже вигак ала огешат кой, но таче ышташ от тӱҥал гын, ончыкыжым шуко йомдарет. А йомдарымашыжым ме шкежат илышыштына ужын шуктышна: вет США дене тавадаҥ кайыше «йӱштӧ сарыште» СССР модын колтыш, элжат шаланыш. Гуманитар науко утларакшым айдемын кӧргӧ чон шижмашыже да тӱням умылымашыже дене кылдалтын, тудо морально-психологический манме кӱкшытыштӧ шога. Кызыт гуманитар науко шуко национальностян Российын икоян улмыжым пеҥгыдемдымаште, самырык тукымын шочмо элым йӧратымеда тудым аралаш ямде улмо шижмашыштым куштымаште, чыла еҥынат ӱшанле гражданин койышыштым шуарымаште эн тӱҥ верым налеш.
Да, точный науко-влак элым аралыме пашалан, экономикылан пеш кугу пайдам кондат. Но тӱрыс экономике кок йыжыҥ гыч шога: иктыже реальный манме сектор, тушто чылажымат ме ужын-ончен кертына; а весыже – гуманитарный, виртуальный манме ужаш, тудым ме шижына гына, а шижмашыже таче вигак ок лек. Тудо варажым шке саскажым пуа. Гуманитарий дене эрлалан, кумыштылан негыз ышталтеш, туддене айдемын кӧргӧ чонжо ден уш-акыл поянлыкше ешаралтеш, тӱняумылымашыже чын почылтеш… МарНИИЯЛИ-ште эртыше шанче-практик конференцийым почмо годым икмыняр министрын, министр-влакын алмаштышыштын, моло вуйлатыше-влакын, регионла гыч толшо уна-влакын – чылаштынат! – ойыштышт тиде шонымаш негыз семын ыле.
Тыгеракын, МарНИИЯЛИ республикыштына ожнысек гуманитар шымлымаш рӱдер лийын да тыгаяк лийын кодеш. Кызыт коллективыште 49 еҥ пашам ышта, тышеч 29-же шанчыеҥ улыт. Нуно шым йыжыҥ дене: лингвистике, литературоведений да фольклористике, историй, археологий, этнологий, социологий, дисциплин-влак кокласе шымлымаш дене кугу пашам шуктен шогат. Тыршымышт да лектышышт – Российысе наукын, пӱтынь шанче тӱнян ужашыже. Институтын шымлымаш методикыже, методологийже – чылажат Российын науко политикыжлан келшен толеш. Тудо – марий тӱнян изи академийже.
Снимкыште: Конференцийын унаже-влак
Михаил Скобелевын фотожо.
