Раисия Данилован 60 ияш лӱмгечыж вашеш С.Пехметован статья. Июль 2014 ий.
Кок «шулдыремын» эҥертышыже — калык
Кажне кечын гаяк радиоэфирыш, жапын-жапын Марий Элысе районлаште веле огыл, Российысе тӱрлӧ кундемыште илыше марий-влак деке концерт дене лекше, шкежат ятыр лӱмлӧ еҥ деч интервьюм налше журналист да артист нерген мом эше уым ойлаш лиеш? Тиде йодышым шканем Марий Элын сулло артистше Раисия Михайловна Данилован лӱмгечыж вашеш ужын мутланаш тарванымем годым пуышым.
Ӱмыржӧ мучко журналистикыште да сем тӱняште кок шулдыран кайык семын «чоҥештылеш». Кунамже озыркан мардежыш, йӱштӧ йӱрыш я шолемыш логалеш. Но, кӧргыштыжӧ вий-куатым муын, чыла сеҥен ошкылеш. Ошкылеш калыкын йол тошкалтышыж дене иктыш ушнен.
Тыге тудо. Эреак еҥ шинчаш перныше, еҥ пылышыш солнышо айдемын илыш корныжо копавундаште гай – чылан ужыт, аклаш вашкат. Р.Данилова тидын шотышто «Мыйын нерген калык южгунамже шкем деч коч пала» манеш. Шкеж нерген вучыдымо уверым колешат, воштылын, кунамже мыскараш савырен вашлиеш. Но тидын годымак ешара: «Калык деч ушан да поян калык шкежак гына. Туддеч шукылан тунемаш лиеш. Мыйым начальник-шамыч огыл, а калык йӧрата».
Кум суртан ял але миллион еҥ дене илыше кугу ола – гастроль дене лийме годым кажныштыже черетан передачылан геройым муэш, верысе марий-влакын чон ойгыштым колыштеш. «Совет Ушем жапыште «Марий Эл» куштышо да мурышо ансамбльыште ыштыме годым 65 еҥан коллектив дене 3-4 тылзаш гастрольыш лектынна: Калининград гыч Мӱндыр Эрвелысе Совгавань марте миен шуынна. Кажне олам мый мончаш пурымо дене шарнем. Икана Совгаваньысе (тунам петырныше ола лийын) мончаште илалше ӱдырамаш дене палыме лийынна. Тудын мушкылтмо номерышкыже шогалынам витне. Мут гыч мут. Кушеч улмем палаш тыршымыжлан «Мыйын кундемем садак огыда пале» манын вашештенам. А тудо Волжский районысо Моркиял гыч улмаш. Мутланымашна шинчавӱд дене эртыш», — шарналта Р.Данилова.
24 ияш Рая тунам умыленат шуктен огыл: мо тугай шочмо мланде тиде ӱдырамашлан. А тачысе кечын марий-влакын тӱшкан илыме кундемлаште але иктаж олаште концерт дене лиймыже, паша верым, сайрак илышым кычалын кайыше-влак дене вашлиймыж годым раш пала да шижеш: кажне марийлан шочмо йылмыже, семже эн шерге. Моло деч коч нунын чоныштым, шижмашыштым умыла, молан манаш гын концертыште «Меат тиде культур, йылме, сем дене кушшо калыкын икшывыже, кумда марий тӱнян ужашыже улына» манме шонымашыштым почын пуаш вашкат.
«Мӱндыр кундемыште эн шукыжо 10-12 кече илен кертам. Тылеч шукырак лиймеке, мыланем марий йылмем огеш сите гай чучаш тӱҥалеш. Эсогыл марла вурседылметат лишыл лиеш», — палемдыш радиопередачым марлат, рушлат сайын вӱдышӧ журналист.
Паша корныштыжо кӧ дене гына ужын мутланен, кӧн гына илыш корныжым шымлен, эфирыш луктын огыл? Совет Ушемын калык артистше Виргилиус Норейка, СССР-ын калык артисткыже Эдита Пьеха, Бедрос Киркоров… Но Раисия Михайловналан эн шергыже, толын, мурен кайыше огыл, а шкенан кундемыште марий культурым, искусствым нӧлтышӧ, литературым вияҥдыше-влак Иван Осмин, Миклай Казаков, Арсий Волков, Николай Арбан, Вера Смирнова, Клавдия Смирнова, Вера Богатырева, Алексей Искандаров, Константин Гейст, Лев Сахаров, Андрей Эшпай, Елизавета Коновалова, Майя Романова… дене ыштыме передаче-влак. Калыкнан йӱкан историйжым ыштымаште тудынат шкешотан надырже уло. Кажне герой дене ямдылыме передачыже Радион шӧртньӧ фондыштыжо аралалтеш. Марий калыкын культур историйже предмет дене 1-4, 5-9 класс-влаклан фонохрестоматийым ыштымаштат эҥертыш лийын.
Радиошто 34 ий музыкальный редакторлан ыштыше журналист марий профессиональный музыкым, тудын историйжым сайын пала, шочмо калыкын сем тӱняжым шижын мошта. Тӱнямбал, совет, руш классикым палымыже тудлан таҥастараш, акым пуаш полша. Марий радион шӧртньӧ фондыштыжо улшо 30 тӱжем наре музыкальный произведений гыч вич тӱжемат пелыж наре — марий. Учет журналыште 2373 номеранже гыч Р.Данилован кидше дене возаш тӱҥалме. Мутлан, икымше муро-влак радамыште А.Иванова ден С.Маковын «Шочмо мланде», В.Алексеевын «Йолгорно», Д.Кульшетовын «Шыже» мурышт.
Кеч тиде радиоэфир лийже але кугу зал… Раисия Михайловна кумда аудиторийым авалтен, калык тӱткышым кучен, вӱден мошта. Изирак капан ӱдырамашын кушеч тынар вий-куатше? «Эн ончычак илышым да калыкым йӧратыман. Илашыжат вашкем — ом шукто шонем. Аудиторийым кучаш мастарлык веле огыл, эше шинчымаш кӱлеш. Еҥ-влакын могай шонымаш дене толмыштымат шижам. Осал шонымашан уло гын, зал гыч мый декем йӱштӧ юж «пуалеш». Тидым кап-кылем дене шижам. А кузе аралалтман? Мый авам дене «мутланем»: «Авай, мый таче угыч сценыш лектам. Айда тый денет концертым сайын эртарена…» Ош тӱняште улмемлан, чонышто порылыкым арален коден, кинде-шинчалым ыштен, ойлен, шкемым арален моштымемлан, авайлан тауштен илем. Чыла тидым тудо пуэн. Мотор йӱкан, мурен моштышо лийын», — шкежат шукертак ава да кова лийше Р.Данилова иктешлен ойла тачысе кӱкшытыш шумыжым.
Ешыште индеш икшыве гыч кумшо да эн кугу ӱдыр лийын. Аза шепкам иктым веле огыл рӱпшашыже логалын. 17 ияш тунемаш лектын кайымекыже, эмлыверысе кухньышто кугу бакым, кӱварым мушмо, библиотекарьын полышкалышыжлан ыштыме пагытшат лийын. Ик ияш Эрнестше дене пелаш деч посна кодын. Тидлан 37 ият эртен. Южгунамже фотографийже дене мутлана: «Аркадий, эргыч 38 ияш. Кок уныкат уло. Тый тугак самырык, 23 ияш улат. А мый 60 ияш кова… Чыла неле-йӧсым икшыве, уныка-влакын улмышт илен лекташ полша», — йоча нерген йодышым тарватымылан вашештыш тудо.
«Шкемым 60 ияш гай огыл, иктаж 38-40 ияш гай шижам. Тау пӱрымашемлан, коллегем, йолташем-влаклан. Кажныж деч молан-гынат тунемынам. Кунамже ораде дечат тунемат улмаш. Черле еҥат илышым вес семын ончалаш тарата. Лийын ик палыме руш ӱдырамаш, сылнымутлан шӱмаҥше. Оласе пӧртыштӧ илыше уремысе шондан марте нушкын коштын… Тыгай еҥ-влак деч эн ончычак лӱддымылыклан тунемат. Оласе пӧртыштӧ илыше черле еҥ шондан марте кузе миен шуэш шонеда? Шукш семын пӧрдалын кайыше еҥжат илаш тырша гын, меже мо вара?», — йодышым шында инвалид да шоҥго-влакын илыме пӧртлаште концерт дене чӱчкыдын лийше мурызо. «Самырык годым тидын нерген от шоно. Кызыт мый икте деч лӱдам – кузе вес тӱняшке моторын каяш. Такше ик кумло ийжым эше илынем. Но мланде помышыш возаш жап шуэш гын, солен пыштыме шудо семын яндар уш-акылан йӧрлаш да иктымат индыраш огыл ыле. Айдемылан тидын нерген такше ончычрак шоналтыман. Осал йылман улам маныт. Чонем поро, но, кунам мыйым тӱкат, йылмем шыде лийын кертеш. Тиде шкемым аралыме дене иктак. Илыш мыйым чот «кырен» , — шонкала Р.Данилова.
Тудын полыш кидым шуялтен моштымыжым шукын палат. «Мый огыл, тиде Юмо, полшен кертше еҥым кычалын, кидым шуялта. Йодын толшым ом шӱкал. Кунам полшен кертам, тунам чоныштем, ушк-акылыштем пуйто ала-могай сорлык деч утлымемла чучеш», — рашемда тудо.
Шушаш лӱмгечыж дене саламлымаш мутым ойлаш тӱҥалмем кӱрлын, шкежак мутым шуйыш: «Шуко гана ойлат: «Йӧратыме да йӧратыше лийза». Мо тугай йӧратымаш? Тиде – пагалымаш, пелашетым, йолташетым аклымаш. «Марий Эл» газетым лудшо чыла еҥлан, пӱтынь марий калыклан аклымашым, пагалымашым, тазалыкым, татулыкым, чон моторлыкым, ласка илышым тыланем».
Тыланымаш мутда шкендан лӱмешат лийже, Раисия Михайловна.
Светлана Пехметова.
Снимкыште: Марий Элын сулло артистше Р.Данилова.
(Фотом редакцийын архивше гыч налме.)
Эртыше кечылаште США гыч редакцийышкына пурышо серыш гыч ужаш:
«Раисия Данилова мыйын шӱжарем манам гынат, йоҥылыш ом лий. Волжский районысо Кугу Корамас Чодраял — шочмо верна. Пошкудо лийын кушкынна, кеч тудо мый дечем кандаш ийлан изирак. Ешем дене Казань гыч Йошкар-Олаш 1973 ийыште толынна. Рая дене угыч Марий радиошто музыкальный редакторлан ыштмыж годым вашлиялтынна. Тунам марий передачым кечылан кок гана ик шагат дене гына йоҥгалтареныт, сандене авам дене ты пагатым шӱм пырткен вученна. Поснак Раян передачыжым куанен колыштынна. Йылме яндарлыкшылан, поянлыкшылан кӧра мутшо пылышыш путырак ласкан шыҥен. Марий мландынам тӱзландарыше, калыкнан чапшым нӧлтышӧ улмыжым кажне марий, республикыштына илыше моло калыкат пенгыдемден кертеш.
«Аваем» почеламутемлан И.Егоровын семым келыштарымыж деч вара вигак Раям шарналтенам. Пел ий эртымеке, Раям муралташ йодым. Ик шотшо дене тудлан мураш йӧнан жап огыл ыле: аваже колымылан шым тылзе эртен, ачажат шукерте огыл вес тӱняш каен… Но тунам авамлан вашке 83 ий темшаш ыле. «Кызыт огыл гын, вараш кодаш лиеш» шоненам. Тыге авамын шочмо кечышкыже Раям мурпӧлек дене ӱжынам. Кӧ пала, ала садлан авамын ӱмыржӧ 92 ий марте шуйныш…
Раисия Михайловна ӱмыржӧ мучко суапле пашам шуктен шога: Марий Элнан чапшым тӱрлӧ элыште кӱшнӧ куча, журналист пашаже, муро поянлыкше, калынан мотор чиемже дене кеч-куштат поро кышам кода. Пала: тудым ончен, калыкнан тӱсшым ужыт, аклат, шарнат. Кудымшо ий Нью-Йоркышто илем, а шӱм-чонем эре шочмо кундемем пелен. Умбач шочмо веретым, калыкетым, авашӧр дене вончышо йылметым чотырак умылет, аклет улмаш. Южгунамже шонет: ала Пӱртӱс Ава марий калыкым тӱнямбалне чумыр калыкын арже (совесть) семын куча… Нигӧлан ойгым, осалым ыштыде илаш тырша, мом моштымыж, кертмыж дене серлага. Поро кумылжым гын чыла дене пайлаш ямде. Раисия Михайловнанат илыш корныжо шуко йодышлан вашмутым пуа.
Рая шӱжарем, лӱмгечет дене чон вургыж саламлем!
Пеҥгыде тазалыкым, поро шонымашым, кӱкшӧ паша лектышым, ӱшанле йолташым тыланем, эн лишыл айдемет лийын ӧндалам. Ӱшанем: марий культурым вияҥдымашке, тудым арален кодымашке пыштыме надыретым кӱкшын аклат, «калык артист» чаплӱм дене пеҥгыдемдат.
Мардан Рая.
Америка. Нью-Йорк. 2014 ий июль.»
