Шукерте огыл Рӱдӧ Марий юмыйӱла ушемын отчёт да сайлымаш погынымашыже эртен. Лишыл вич ийлан ушемым вуйлаташ угыч Александр Бирюковлан ӱшаненыт. Тачысе кечылан Марий Элыште марий юмыйӱлам вияҥдыше верысе 11общине ден ик рӱдӧ организаций ыштат. Нунын пашашт нерген Александр Васильевич дене вашлийын мутланышна.
– Юмыйӱла ушемын кажне онаеҥже калыкыште пагалыме еҥ улеш вет…
– Тидыже тыгак, вет нуным кумалтышым эртараш веле огыл, лишыл еҥым пытартыш корныш ужатыме йӱлам шукташат эре ӱжыт. Онаеҥ-влакын ваш келшен, икте-весым умылаш тыршыме койыш тӱрлӧ вашлиймаштат палдырна. Икте-весе общине-влак коклаште кыл пеҥгыде.
– Марий юмыйӱлам шуктен илыше общине-влакын паша радамышт дене айста палдарена.
– Тудо пеш кумда. Айдемын да мер калыкын илышыштыже тӱрлӧ илыш кече толмо годым юмыйӱла радамым шукташ, кумалтыш мутым пелештыман погынымашым, мер кумалтышым чумыраш, поро кумыл полышым пуаш да тӱвыра поянлык дене уш-акылым волгалтарыме пашам эртараш, самырык тукымым у шинчымаш дене шуарен кушташ, юмо шӱлышан возыктышым савыктен, калыкыште шараш.
Устав дене келшышын, кажне ийын март-апрель тылзылаште иктешлымаш погынымашым эртарена. Правлений ден Шнуй Каҥашат эре погынат, кугу кумалтыш годым паша радамым рашемдат. Ий мучаште общине-влак иктешлымаш погынымашым эртарат.
Кажне верысе общинын посна ойыртемалтше кумалтышыже уло, тидым Марий юмыйӱла кечышотышто ужын кертына. Тыгак Российысе моло регионлаште марий-влакын кумалме верлаш кугу делегаций дене лектын коштына. «Югыпого – эргечыш корно» проект дене онаеҥ-влак 2021 ийыште Татарстан, Одо, Пошкырт да Свердловск кундемлаш миен толыныт. 2022 ийыште Угарман кундемысе кум районышто лийме, кумалтыш эртарыме верлам шымлыме,тусо калык, вуйлатыше-влак дене вашлийме. Нунат варажым Марий Элысе кугу кумалтышлашке толын коштыныт.
2023 ийыште Свердловск кундемыште марий йылме, йӱла да тӱвыра дене кылдалтше кугу конференцийыш онаеҥ, шанчызе, эмлызе-влак погыненыт. 2024 ийыште Киров ден Угарман кундемлаш мийыме, Ош Пондаш лӱмеш кумалтышым эртарыме, Пошкырт кундемыште ожнысо кумалтыш верым почмо.
2020 да 2024 ийлаште Марий калык погынышто юмыйула йодыш дене посна секций лийын. Онаеҥ-влак делегат семын вес кундемла гычат ятырын толыныт.
– Онаеҥ-влак тӱрлӧ мер ушемыштат улыт?
– Республикысе Мер палатыште, Йошкар-Олан, МВД, Тӱвыра, савыктыш да калык- влакын пашашт шотышто министерствын, Марий Эл правительствын религиозный ушем-влак дене пашам ыштыме советлаште. Марий Турек районышто онаеҥ-влак дене район вуйлатышат эре вашлиялтеш. Моло районыштат тиде йӱлам илышыш пурташ шонена.
– Республикыште ото-влаклан регистрацийым ыштыме паша кузерак кая?
– 600 утла ото кокла гыч 327-шылан регистрацийым ыштыме. 100 наре отын кумдыкшым рашемдыме, паспортым ыштыме да реестрыш пурташ ямдылыме. Эше 100 наре отым шымлаш кодеш. Общине вуйлатыше-влак тиде пашам шуктышашлык ото-влакым рашемден толыт.
– 2023 ийыште шанчыеҥ, онаеҥ-влакын тыршымышт дене марий йӱла дене кылдалтше Россий кӱкшытан шанче-практик конференцийым эртарен кертмым тӱшка калыкым марий юмыйӱла дене палдарымаште сеҥымашлан шотлыман, очыни?
– Конференцийым Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше Васильев лӱмеш марий институт эртарен. Тушко уло Россий гыч йӱланам шымлыше учёный-влак толыныт. А чумырымо материалым посна книга дене савыктеныт. Ушемын еҥже-влак кажне ийын икмыняр книгам луктыныт. Юмыйӱла календарьымат калыклан келшышын сӧрастараш тыршена.
Тӱшка калыкым юмыйӱла дене газет ден журнал, телевидений, радио гоч палдарашак тыршена. Мутлан, МЭТР телевидений «Марий йӱла» передачым ышта. «Марий Эл» ГТРК ик проектше почеш кажне юмыйӱла общине нерген посна передачым ямдылен. Кызыт онаеҥ-влак нерген ыштат. Нине передаче-влакым интернет йӧн дене кеч-могай кундемыште, кеч могай жапыште ончаш лиеш.
2020 ийыште Агавайрем кумалтышым вияш эфир полшымо дене эртаренна. Тудо рушла да англичан йылмыш кусаралтын. Тиде йӧнлан кӧра ООН-ышто Тӱп калык-влакын ассамблейыштышт марий онаеҥын мутшо йоҥгалтын. Но ӧрдыж кундемла гыч лӱмын толын, марий йӱла нерген войзен каяш кумылан-влакым чылаж годым кумалтышыш пурташ огына келше.
Режиссёр-влак Андрей Огородниковын да Анатолий Васильевын «Онаеҥ» ден «Карт кугыза» фильмыштым тыгак сеҥымашлан шотлыман.
– «Марий Эл» газет редакцийыш календарьыште тылзе лӱмым марла возымо нерген йодыш пурен. Мутлан, молан шорыкйол але чатлама, сӱрем але шырка? Тидын нерген рашемдыза.
– Марий Элысе Рӱдӧ юмыйӱла ушем «Марий юмыйӱлан кечышотшо» календарьым луктеш. Ондак кажне районысо онаеҥ-влак шке коклаштышт кунам тиде але вес пайремым эртараш каҥашат. Тылзе дене кылдалтмылан кӧра южо пайремже але кумалтыш коштын толыт. Вара Шнуй каҥашын еҥже-влак пеҥгыдемдат. Юмыйӱла дене кылдалтше пайрем радамым пуэна. Тылзе лӱмжат тидын дене кылдалтын: январь – шорыкйол, июль — сӱрем. «Ме тыгай пайремым огына пале да огынат эртаре», – маншат улыт. Ме шке йӱланам огына жапле, огына шарне, йоча-влаклан огына палдаре гын, мемнжымат мондат.
– Марий йӱла нерген пален налаш шонышыжо турист семынат толыт.
– Туризмым вияҥдыме шотышто ме республикысе Туризм шотышто агентствын пашаеҥже-влак, оласе тоштерлан гидышт дене ме икмянр гана вашлийынна. Турист-влак Пеледыш пайрем годым Агавайрем кумалтышыш да Киров кундем Чумбылат курыкышто эртарыме вуйсавымашке толыт. Тыгак посна экскурсий-влак Советский ден Марий Турек районлаште эртаралтыт. Москосо тунемше-влак денат вияш эфир лийын.
– СВО-ш кайыше салтак-шамычлан аралтыш лийже, сар вашкерак мучашлалтше манын, верлаште лӱмын кумалтыш-влакым эртареда…
– Тиде пашам СВО тӱҥалме пагыт гычак шуктена. Онаеҥ-влак салтакыш ужатымашкат сугыньлаш коштыныт. Мемнан сарзе-шамычлан лӱмын ямдылыме марий тамган шевроным, салтак илышым куштылемдаш полшышо аралтыш кумалтыш мут дене пырля кучыктенна.
– ВКонтакте воткылыште Рӱдӧ юмыйӱла ушемын да Йошкар-Оласе общинын, тыгак вес кундемыште илыше марий-влакын шке лаштыкышт уло. Но тыго-
дым воткыллаште юмыйӱла дене кылдалтше тӱрлӧ кӱлеш-оккӱлым возгалыше-шамычат лектыт…
– Таче «информационный безопасность» манме йодыш пӱсын шога. Вет кеч-могай уверым тӱрлӧ семын савыралаш лиеш. Кызыт уверым кӧ ончыч пуа, тудо чын, пуйто. Официальный СМИ-влакат уверым пуымым южгунам огыт шеклане, поснак самырык корреспондент-влак шот-радамым огыт пале. Сандене кажне общинылан ончыкыжым кугу кумалтыш-влакым эртарыме годым ончылгоч пресс-релизым ямдылаш, журналист-влаклан аккредитацийым ышташ але лӱмын ойырымо еҥым шогалташ да умылтарымаш пашам эртараш темлена. Мут толмашеш, Йошкар-Ола общине сай пашам шуктен: кок ий почела «Марий йӱла тӱэм» урокым вияш эфирыш луктеден. А тыгай сынан пашам чыла регионысо онаеҥ-влак шуктен кертыт.
Юмыйӱла ушемым да тудын еҥже-влакым политический корныш шӱкымӧ да кугыжан кучем ваштареш шогалаш таратыме койышат палдырна. Тыгай-шамычлан тыге каласыме шуэш: ме политический партий огынал. Политик илыш – тиде ӱлыл тӱня, а мемнан сомылна кӱшнӧ коштеш. Садлан онаеҥ-влаклан йоҥылыш ошкыл, шоналтыде каласыме деч эре шекланыман. Марий калыкын Юмылан пелештыме чинче мутыштыжо арам огыл ойлалтеш: «Уш-акылем волгалтаре, яндар шонымашым пу, чонемым паремден эрыктен шого, осал йылмем сорлыкло, сулыкыш ит пурто!
Светлана Носова мутланен
Снимкыште: Марий юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин ден Александр Бирюков – Агавайрем годым.
Авторын фотожо
