Аклен тауштена, Акпатыр мланде!
«Тоштыеҥ Юмо деч ик тошкалтышлан гына ӱлнырак», – ойла Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин.
Таклан огыл марий айдеме Пӱртӱс юмылан кумалме деч посна вес тӱняште улшо родо-тукымым, йолташым, палыме ден пагалыме еҥ-влакым ушта. Тиде жап кажне кундемыште тӱрлӧ. Южо вереже кугезе пагыт гычак йӱлам кучымо шот аралалтын, сандене Кугече, Сӱрем… годым уштен пелештат. А кушто черке уло гын, ты кундемлаште православий йӱла почеш жаплыме кечын шарналтат.
Уло эше ик йыжыҥ – шнуй-влакым шарнен, вуйым савыме йӱла. Тыгай верже, изирак тӱшкалан палымыже, очыни, шукыракат уло. Но пытартыш 20-30 ийыште марий-влакым веле огыл чумырышо Чумбылат (Курык кугыза), Акпатыр, Полтыш шнуй вер-влак ий гыч ийыш вий-куатышт дене у кӱкшытым налыт.
Нине вер-шамыч Киров областьыште, ончыч але кызытат марий-влакын илыме кундемлаште, улыт. Чумбылат курык Марий Элнан Шернур ден У Торъял районласе мландышт дене чеклана гын, Акпатыр ден Полтышын кийыме Малмыж районыш Марий Турек Арбор кундем гоч корным кучыман.
Кажныштыже йӱлам мыняр-гынат ойыртемалтшын эртарат. Кеҥежым, эн кӱчык йӱд лийме пагытыштырак, Чумбылат курыкышто Полемдрук, Курык кугыза лӱмеш кумалтышым марий юмыйӱлан акрет гычак аралалт толшо радамже дене шуктат. Тидым Шернур район («Марий кумалтыш» общине) лишнак улмо денат умылтараш лиеш, вет туштыжо кугезе йӱлам келгынрак арален коденыт, да кызытсе тукым онаеҥ-шамыч шинчасортала аралат. Тышке еҥ-влак шукын надыр (кӱчан, межан, шулдыран) дене мият. Пурлыкымат кугуракым пуат, оргамак денат кумалыт.
Полтыш курык Малмыж олаште верланен. Мер калык ынде 25 ий утла черемис сар пагытысе ончылъеҥын лӱмжым чапландара, кумдыкшым тӱзата. Вет эсогыл Марий талешке кечат лач Полтышын кугу кредалмаште вуйым пыштыме кечын палемдалтеш.
Акпатыр шнуйлан вуйым савен кумалмаш кажне ийын августын икымше шуматкечынже эртаралтеш. Тушко верысе калык шке гыч ончычат коштын. Но Николай Иванович Зайцев, Валерий Аркадьевич Соловьёв гай чолга марий-шамычлан кӧра ты вер 30 ий жапыште ятыр кундем гыч тӱрлӧ (марий, руш, татар, удмурт…) калыкын йодын толмо, тауштымо верышкыже савырнен. Тӱзатыме пашат шукталтын. Курык тайылысе ял шӱгар тӱрыштӧ верланыше тошто куэже икмыняр ий ончычак сӱмырлен гынат, олмешыже весе иланен, воктенжат тыгаяк пушеҥге ладырген шога.
Марий юмыйӱласе кумалме радамыште «кӱшыл кашташте» Ош Тӱҥ Кугу Юмо, пеленже Пӱртӱс юмо-шамыч улыт. А шнуй-влак «ӱлыл кашташ» пурат. Шнуй-влак ты тӱняште кугу суап дене илен эртарышылан шотлалтыт. Шуктен шогымо сомылышт дене чапым налыныт, аклыме да жаплыме, эсогыл шнуй (святой) радамыш нӧлталтыныт.
Эмлызе да мудреч Акпатыр дек кажне шке семынже йодын мия. «Марийлан вий-куатым пуэн шого» возыман чапкӱ воктене сортам чӱктат, ший надырым пыштат, воктенысе куэш солыкым я шовычым кылден кодат. А шӱгар ончылно вераҥдыме кужу ӱстел (шаге шотеш) – кондымо надырлан. Калын чонан дене огеш мий. Туге гынат верысе-влак кокла гыч лопка саҥгам кажне гана пуат.
Эн рӱдӧ верым Акпатырлан вуйым савен кумалмаш налеш. Тыгодымак мӱндыр уна-влакым Кугу Кетек ялыш пурымаште чес да муро дене вашлийыт. Шӱгарла воктене торжественный ужашым эртарат: Малмыж район ден Кугу Кетек ял администраций вуйлатыше-влак саламлат, тауштат, Марий Эл да моло кундем гыч толшо уна-влаклан мутым пуат. Эше 20 ий утла ончычак тыште пелешташ тӱҥалше тӱҥ онаеҥ Александр Таныгин Акпатыр нерген умылтарышыжла, сугынь мутым ойла. А вара Марий Элысе, тыгак тӱрлӧ кундем гыч толшо карт ден учо-шамычын ушнымышт дене вуйым савен пелештымаш у куат дене йоҥгалтеш.
Тӱрлӧ вер гыч толшо пагалыме уна-шамычым, тале марий амалкалче Валерий Соловьёвын илымыж годымак тӱҥалме йӱлам умбакыже шуен, школысо кочмыверыште пукшат. Кас велеш Кугу Кетек ял пайрем аланыш савырна: уремысе сценыште – фольклор да эстраде концерт, тораштак огыл – кочкыш да модыш пазар. Таклан огыл тиде кечым «Акпатыр пайрем» маныт.
А ме, Марий Эл гыч мийыше делегаций, ты гана эше Валерий Аркадьевичын шӱгарышкыже миен уштышна. Тудо – Кетекмучаш (Акбатырево) ял марий. Тошто марий ой почеш Акпатырат тиде ялыштак шочын. Нунын семын патыр-шамыч эше шочыт манын, ӱшан уло. Изи коремым шке машинаж дене вончаш полшышо Василий йолташна «Ворошилов улам» мане. Ялыштына эше Суворов, Кутузов фамилиян улыт манын ешарыш.
Кетек кундем гыч корным мӧҥгӧ велке кучымо деч ончыч вес чолга марий Евгений Васильевич Поткинын суртшо гыч лектын чеверласыме годым, тудо каласыш: «Валерий Аркадьевичын тӱҥалме Акпатыр пайремым мыняр илена, тунар эртараш тӱҥалына манын, мутым пуэнна Владимир шольыж дене».
Тыгак лийже, Акпатыр мландын шочшыжо-влак!
Светлана Пехметова
Авторын фотожо.
