Илыш вийым еш гыч налеш
Кеҥеж тӱҥалтыште паша кабинетышкына иктаж кудло ийым эрталтышыла койшо икмарда кап-кылан пӧръеҥ пурыш да марла изданий-шамычлан кушто возалташ лиймым йодо. Звенигово районысо Чакмарий села гыч улмыжым пален налмек, тидым илыме верысе почто кыл пӧлкаште ышташ темлышна, вет тыге тудлан газетым налаш йӧнанрак лиеш.
Йодышыжым рашемдымек, пӧръеҥ вигак лектын ыш кай, а пеш оҥай темым тарватыш:
– Кузе шонеда, молан марий калык шочмо йылме дене лекше изданий-влаклан подпискым огеш ыште?
Шке шонымашнам, мутат уке, каласышна. Пӧръеҥ, ваштареш верланыше пӱкеныш шинчын, мемнам тӱткын колышто.
– Чылажат марий йылмын куатше дене кылдалтын, – кумыл волен мане вара.
Тиде йодыш мемнамат моткоч тургыжландара, сандене уна дене лишкырак палыме лийна.
Юрий Изиляевич Иванов (снимкыште) шочынжо Пошкырт вел Мишкан район гыч. Профессиональный паша корныжо Марий Элыште тӱҥалын: Звенигово агропромышто агрономлан, Звенигово районын прокуратурыштыжо следовательлан ыштен, Марий АССР Верховный Советын ХII созывшын депутатше лийын. А вара ешыжге Чакмарий гыч Йӱдвелыш илаш куснен. Тушто амалкалчын пашажым почын.
– Ямал-Ненец автономный округын Тазовский районысо Тазовский посёлкыштыжо верланенна. Тиде кундемыште 18 тӱжем наре еҥ шотлалтеш, коклаштышт иктаж 120 марий айдеме ила. Тушто нуно тӱрлӧ специальность дене пашам ыштат, врач ден туныктышо-шамычат шукын улыт. Шарнем, ик жапыште «Марий Эл» ден «Кугарня» газет-влакым 25 экземпляр дене нална. Икана статистикым ончальым да ӧрынат колтышым: Марий Элысе южо район дене таҥастарымаште Йӱдвелыште марла савыкталтше изданий-шамычым шукынрак налыт! – тунамсе умылыдымашыжым шылтыде почо Юрий Изиляевич.
Ю.Иванов кудло ийым эрталтышыла койо маньым, но йоҥылыш лийынам улмаш – тений 8 июньышто 70 ийым темен. Пӧръеҥлан комплиментым огыт ыште гынат, тудо мыланем чынжымак самырыкын койо. Тыгак марла моткоч яндарын мутланымыжым шижым.
– Тидыжым шукын палемдат, эсогыл морко марий улам манын шонат. Акцентем нунын гайрак, витне, – шыргыжале уна. – Чорай школышто луымшо классым тунем пытарыме годым выпускной экзаменым марий йылме дене кученам. Мемнан вел калык марий йылмылан шӱманрак, шонем. Тыште марла пылде-полдырак мутланыме палдырна. Яллаштат сӱрет томам: илалше еҥ-шамыч эше марла мутланат гын, 25-30 ияш-влак – рушла веле, а йоча-шамыч нерген гын ойлашат намыс. Примерлан тораш каяш огеш кӱл, Чакмарий селамак кондаш лиеш. Тыште илымына годым изижге-кугужге марла мутланат ыле. Сулен налме канышыш лекме деч вара пелашем дене коктын мӧҥгӧ пӧртылна да, манмыла, ӧрткышым – чылт марий кундемыште рушла мутланат…
Юрий Изиляевичым верысе ансамбльын репертуаржат ӧрыктарен.
– Пелашем тушко коштеш, сайын мура. Кажне концертыш ӱжеш, да икана тӱвыра пӧртыш мийышым. 35 номерым шындышт, тушечын визытше гына – марла, кок номер – узбекла. Концерт деч вара пелашем вучен нойышым да коллективын чайым йӱмӧ пӧлемышкыже пурышым. «Те могай концертым шындышда? Ме йӱдвелне марий-влак шагалын лийынна гынат, тӱвыра пӧрт пелен ансамбльым чумыраш да кажне концертын 40-50 номерже гыч кумыт-нылытшым марла ончыкташ йӧным муынна!.. Ме тыланда налогым арам тӱлена. Тендан тӱҥ пашада – марий культурым нӧлташ да чапландараш. А те мом ыштылыда?» – шке шонымашем луктын пыштышым. Икмыняр жап шып шинчымеке, чыным ойлет, марла мондена маньыч. Тиде шылталымаш деч вара вес концертыште 12 номерым марла шындышт! – марий культурын ончыкылыкшо шотышто шӱм-чон вургыжын мане Ю.Иванов.
Юрий Изиляевичын мутшо почеш, кызыт Чакмарийыште илыше чумыр калык гыч иктаж 10 процентше веле марла мутлана.
– Ешыште марла мутланаш гын, шочмо йылмым арален кодаш лиеш. Мый теве мом рашемденам: селаштына ача-ава-шамыч йочаштын рушла акцент дене мутланен кертмышт деч лӱдыт. А мо тыгай акцент? Тиде – калыкын кугешнымашыже, шкешотан ойыртемже! – пеҥгыдын палемдыш уна.
Ю.Иванов шочмо йылмын кӱлешлыкшым вес велымат почын ончыктыш:
– Айдеме мыняр шуко йылмым пала, вуйдорыкшо тунар сайын тарванылеш. Мыйын ӱдырем куд йылмым пала. Италийыште илымыж годым телефон дене йыҥгыртымемлан эре марла вашештен. Тидым тыгеат умылтарен: конторышто коло тӱрлӧ наре калык гыч специалист-влак пашам ыштеныт, чыланат шочмо йылмышт дене мутланеныт, сандене ӱдыремат марла вашештымыж дене вес наций гыч улмыжым да шочмо йылмым пагалымыжым ончыктен.
Мутлан, Казаньыш мийымекыда, зоопаркыш пурыза да маймыл-влакым эскерыза: нунат икте-весышт дене шке йылмышт дене мутланат. Чик-мек, пик-мек – чыла умылат. Лектеш, маймылын игыже мемнан шочшына-шамыч деч виянрак, вет тудо шке йылмыжым пала. А южо марий йоча шке йылмыжым шочынак огеш пале. Кушкын шуэш да тудым туныктыдымылан ала ӧпкелалташат тӱҥалеш? Шонеда, икшывым марла ойлаш туныкташ огыл гын, тудо, кушкын шумекыже, ушан-шотан профессор але кугу вуйлатыше лиеш? Уке, кӧ шочмо йылмым огеш пале, тудо нормальный айдеме лийын огеш керт. Шочын ик айдеме, кушкын весе… Тиде лӱмын локтылмо айдеме. Мый ужам, селаштына шагал огыл ача-ава шке коклаштышт марла мутланат, а икшывышт дене – рушла гына.
Ме ешге марла мутланена. Икана Салехардыште илыше эргым ешыж дене отпускыш Пеледыш пайрем жаплан толын ыле. Тиде кечын марий вургемым чийышна да Йошкар-Олашке толна. Ончена, ик площадкыште йоча-влак шочмо йылме дене мурым мурат, почеламутым лудыт. Уныкамынат ик мурым муралташ кумылжо лекте. Сергей Карпов деке мийышым да можым-кузежым каласышым. Тудо уныкамым программыш пуртыш. «Изи веле, а марла кузе сайын мура. Салехардыште ила гынат, шочмо йылмыжым пала, а ме тыште, Марий кундемыште, уныкана-влакым марла мутланаш огына туныкто, нунын дене рушла кутыраш тӧчена. Мом туракланена, ала?! Ужат, могай сайын шокта!» – воктенем шогышо ӱдырамаш-влак велым колам. Конешне, нуно изи ӱдырын кочаже улмем пален огытыл… – шыргыжале Юрий Изиляевич.
Унанан марий йылмын ончыкылыкшо верч вургыжшо чонжо эше шуко мом почын ойлаш ямде ыле, да телефонжо йыҥгыртыш – мӧҥгӧ кудалаш машина толын.
Юрий Изиляевичын лектын кайымыж деч вара кабинетыштына кужу жап шып ыле. Амалжым умылтараш огеш кӱл, шонем.
А те, газетым лудшо йолташна-влак, Ю.Ивановын чоным почын ойлымыж шотышто мом шонеда?
Маргарита ИВАНОВА
М.Иванован фотожо/ «Марий Эл» увер агентстве
