Марий мер илышыште тиде але вес организаций, ушем ойыртемын сай пашам ышта манын палемдаш йӧсӧ. Утыжым мокташ але кугешнаш нимо дене. Организаций-влак ешаралтыт — тиде сай. Но нуно «ваш ӱчашен, ик олыкымак гына солат», калык мастарлыкым, шинчаончалтышым шагал пойдарат.
А паша пеш шуко. Марий «клуб» , «обществе-влак» йылт уке улыт. Нуным театр, редакций, культур учреждений, школ да институт, верысе администраций, предприятий, моло тӧнеж-влак пелен почаш лиеш. Тыгай кугу лектышан паша уло тӱнялан палыме. Марий историйыштат примерым палемдаш лиеш. Мер толкыным вияҥдаш у йӧн да принцип-влакым ойырен налман, кызытсе илышлан келшыше мер институт-влакым шочыктыман. Кучемлан гына эҥертен, мер пашам наҥгаяш неле. Шке «шамнам» келшен виктарыме тӱвыра койышнам таптыман.
Погын Мер Каҥашын тӱҥ задачыжым рашемдышаш. Тудо марий «том вийым» (ядром) чумыраш, марий еҥым мер илышыш ушаш, мер толкыным кумдаҥдаш, клуб, организаций, культурный автономий да моло ушем-влакын пашаштым гражданский обществын принципше-влак негызеш вияҥдаш полшышо корным ойырен налшаш. Мер Каҥаш — мер толкынын идейный да организационно-методический «штабше» лийшаш. Мер Каҥаш пелен лым лийде пашам ыштыше шуко направлениян координационный совет але «изи мер каҥаш-влакым» чумырыман.
Чыла пашам системно эртараш, мер ушем-влак кокласе поро кылым пеҥгыдемдаш пижман. Тидлан келшыше принцип-влакым палемдыман, тудым илышыш шыҥдараш ушем-влак кокласе Комитетым ыштыман, тудлан мер илышым виктараш полшышо полномочийым пуыман. Тушто кажне организаций деч ик пагалыме еҥ лийшаш. Тиддеч посна, мер пашалан акым пуышо Старейшине-влакын судыштым, мер кучем-влакым вӱден шогышо лидер-влакын жапын-жапын погынымо Советыштым чумырыман. Икманаш, марий мер пашам вӱдаш да умбакыжат вияҥдаш полшышо аралтыш структур-влакым шочыктыман.
Мер толкынын ыштышаш задачыжым лончылен налман. Мыйын шонымаште, мер толкын теве молан шочын:
1. Марий калыкым арален кодаш да илышыжым, культуржым вияҥдаш. Тудо марий йылмым, йӱлам, койыш-шоктышым, илыш шотым, еш да родо-тукым кылым, паша лектышым вияҥдаш, калык илышым саемдаш; нужналыкым сеҥаш, образованийым нӧлташ тыршаш.
2. Экономике могырым вияҥдышаш верч шагалрак паша каен. Чонлан келшыше да кугу перке дене куандарыше пашам шке вий да уш-акыл дене але пошкудо-влак дене иквереш чумырген ышташ тӱҥалаш, тӱрлӧ кундемыште илыше марий-влаклан вияҥашышт полшаш да пырля ик калык семын, моло наций-влак дене тӧр нӧлталташ полшышо йӧн-влакым палемден илышыш пуртымо шотышто эше пеш чот тыршыман.
3. Марий государственностьын вий-куатшым нӧлташ, Марий Эллан экономике ден социальный базыжым кугемдаш полшышо механизм-влаклан эҥертен, марий нацийлан вияҥашыже экономический, социальный да культурный эҥертышым шочыкташ ме эше шонаш гына тӱҥалынна.
4. Марий да моло калык-влак дене келшен илымым умбакыжат вияҥдаш, финно-угор тӱня дене кылым чотрак пеҥгыдемдыме паша пытартыш жапыште койынак лушкен. Тыгай кугу пашам калык вий-куатым ушен веле вораҥдараш лиеш. Марий калык шкеж верч тавадан шоген ок мошто, ончыкыжым сайынрак илышаш корно могай лийшашым ок пале. Ме шке кучымо мландыланна але виктарыме пашаланна оза лийшаш улына. Тунамак икоян, ушанрак лияш тыршыман. Чыла тиде шонымашым, умылымашым мер толкын калык деке шуктышаш да шке пашаже дене илышым кӱлеш семын виктарен шогышаш. Марий-влаклан чарныде тунемман, уш-акылым яндарештарыман да тидын годымак шкем аҥыртараш пуыман огыл. Марий чонан еҥ марий юмыйӱлан, профессиональный культурын чапшым у кӱкшытыш нӧлтышаш, марий школ, лицей, гимназий-влакым почшаш верч шке вийжым да мастарлыкшым чаманышаш огыл.
Илыш шотым виктарымаште кугу полышым, туныктышо, журналист, Марий радио да телевидений, Интернет сайт-влак, тыгак политик пашам наҥгайыше, онаеҥ-влак пуэн кертыт. Мер пашашке поро кумылан, ушан-шотан, еҥлан кӧраныдыме, ура чонан, калык верч тыршыше-влак гына ушнат гын, сай ыле. Но эреж годым тыге огеш лий. Сандене мер толкыныш ушнышо-влакымат туныкташ пижман. Тыгай паша але марте ышталтын огыл манаш лиеш. Калык уш-акылым нӧлтышӧ, илышын тӱрло могыржым уэмден саемдаш полшышо, марла ойлаш, мураш кушташ туныктышо, тазалыкым аралаш, юридический шинчымашым нӧлташ полшышо, тӱвыра пашан ойыртемже дене палдарыше, мер да политик пашалан туныктышо Калык Университетым почаш кӱлеш.
«Кӱлеш, кӱлеш» манмем мотор ок шокто, очыни. Куанен палемдыман, калыкна «кӱлеш» манмым ок вучо, шке пижын илышым саемдаш тырша. Мутлан, шочмо ялыштем шке кӱшеш Кугу Ачамланде сарыште кучедалше-влаклан памятникым шогалтеныт, шӱгарлам эрыктеныт. Тыгай пашам моло ялыштат уто шомакым лукде эртарат. Тиде вет шочаш тӱҥалше граждан обществын да ожнысо общине самоуправлений системын кышаже. Але вара мер толкын тыгай поро паша-влаклан калыкым кумылаҥден, ончыко вӱден ок керт? А ожнысо семын иквереш пижын, урем корным тӧрлаш пижаш гын… Вет
яллашке газым шке окса денак пуртымо, Юмылан да верысе активист-влаклан тау. Мыйын шонымаште, мер организаций, кучем, рӱдер-влак илышым саемдыме пашалан ик эн тӱҥ верым ойырышаш улыт. Самоуправлений пашам марий калык шке ӱмбакыже налшаш, йӧным муын, шокшым кергалтен пижшаш. Вет Россий мучко шуко проект, грант-влак гоч оксам налаш лиеш. Тидлан мер кучемын юридический адресше, шке счётшо, сайтше, тудын пашаже нерген возымо материал-влак лийшаш улыт. Мутат уке, проектым возен моштыман. Уло йӧн таче, а «вескана» огыл.
Марий погынышто мер ушем-влакын, поснак национально-культурный автономий (НКА)-влакын паша лектышыштым лончылен лекман. НКА — Россий законлан келыштарыме тӱвыра да национальный шам шот дене илышым виктарыше мер ушем. Тушко калыкын ойыртемалтше илыш-койышыжым, тӱвыра ойыртемжым арален кодышаш, шочмо йылмым, туныктымо пашам, национальный культурым вияндышаш верч пырля пашам ышташ шонышо-влак шке кумылын ушнат. Нунылан шке шонымо семын шочмо йылме дене газетым лукташ, книгам савыкташ, йочасадым, школым, колледжым гына огыл, институтым, тыгак библиотекым, культур да каныме пӧртым, театрым, тоштерым почаш, калык творчествым, кидпашам вияҥдаш права пуалтын. 1996 ийысе закон почеш НКА-н тыгай пашажлан кугыжаныш кучем окса дене гына огыл, а мер пашалан келыштарыме оралте денат полышым пуэн кертеш.
Верысе НКА-влак ялыште, посёлко ден районлаште, олалаште почмо улыт. Тылеч посна регионысо, федеральный кӱкшытан НКА-нат уло, манаш лиеш. Ынде НКА-влакым, тыгак нунын пашашкышт шке кумылын ушнаш келшыше активист-влакым шукемдаш пижман. Марий НКА-влакын опытышт эше изи. Сандене нунылан вий-куатыштым кугемдаш полшышо корным палемдыман.
Марий юмыйӱлалан самырык-влакым кумылаҥдыман. Тыгай пашам Шернур кундемыште тӱҥалме. Эрвел марий-влакат шупшылалтыныт. Нунын опытыштым лончылен налаш оҥай. Рвезе тукым дене пашам ыштыде ок лий. Тачысе жапыште лач отышто кумалын гына Юмыйӱлам арален кодаш неле. Тидлан у йӧн, у форма-влакым кучылтман. Мутлан, рвезе-влак дене пашам интернет гоч эртараш тӱҥалаш йӧнан.
Илен лекташ, вийым погаш, марий йылмым арален кодаш, Марий Элыште марий культурым кугыжанышым ыштыше калыкын культуржо семын вияҥдаш йӧн уло. Мыланна нигӧат «марла туныктымылан оксам тӱлыза, марий гимназий але лицейым почын огыда керт» манын, тореш руалын огыл. Ятыр ача-ава йочаже сайрак тунемже, кӱлеш профессийым налын, куштылгынрак илыже манын, марла туныктымым чараш тӧча. Но «куштылгым» кычалын гына илаш шотлан ок тол. Юмын пӱрымӧ йылмым, илыш-койышым йӧрдымылан шотлымаш йырнык койыш. Калык кызыт эше аҥырген веле, тудым шочмо йылмылан кумылаҥдаш ситыше эҥертыш вийым Калык погын мушаш.
Марий Погын калыкланна вияҥашыже, у куат дене ылыжашыже кӱлеш йӧн-влакым палемдыже манын тыланем.
Н.С.ПОПОВ, историй науко кандидат
