Марий калыкын ончыкылык илышыже – уло тӱнян ончыкылык илышыже. Тыге манмыже тендам ок ӧрыктаре? Но ме ты тӱняште илена гын, тӱня мемнан деч посна ок иле. Тек ме тӱнян изи ужашыже веле улына, но ме пырляште кужу ӱмырым илен лектынна. Кузе, мо негызеш? Тиде йодышыжо эртышыш веле огыл, тачысышкат, ончыкылыкышкат виктаралтын. Эртышым шымлен да тачысе гоч аклен гына ме ончыкылыкым рашемден кертына. Могай лиеш ончыкылыкна? Йылмынам да калыкнам арален кодын сеҥена мо? Мо тидлан кӱлеш? Тидын нерген XI Марий калык погынын Морко район деч делегатше, «Передовик» ялозанлык артельын председательже Ю.А.ИГНАТЬЕВ дене кутырена.
Кузе вияҥ толмым палыман
— Юрий Арсентьевич, эрласым палышашлан теҥгечысыш ончалман манмым кузе умыледа?
— Кузе вияҥшашым рашемдышашлан кузе вияҥ толмым палыман. Теҥгечат, ончычат калыкна посна огыл, моло калык дене пырля илен. Могай положенийым, могай верым налын шоген тудо ожно? Ала вуйлатен шогышо лийын? Но ме ойлен огына керт тидым. Вет историйым возен кодышыжо улыжат мом пален налмыжлан эҥертен. Сандене тиде тӱрыс чын манын кертына мо? Калыкна йӱлажым, илыш радамжым, кагазыш возыде, кызытсе марте арален конден кертын. Но пеш шукертсе историйже возалтде кодын, ала йомын, ала пеш келгыш шылтен пыштыме…
Но илышыште мӧҥгешлат лиеда: калыкшат пытен, а акрет годсо историйже мо дене гынат палемдалт кодын. Нунын нерген возымым ме ӧрын лудына. А вет нунат моло деч ойырлен илен огытыл. Ала мемнан кугезына денат иктаж-могай кыл лийын, ала мемнан вожнажат ту вел гыч тӱҥалын… А тидым мемнан учёныйна-влак кокла гыч келгын шымлыше лийын? Нуно икмыняр шӱдӧ ий деч ончычсо нерген рашыже ойленат огыт керт.
— А тачысым гына ончен, эрласым ышташ ок лий, маныда?
— Эн ончычак палаш кӱлеш, могай ойыртемыш (качестве) дене ме тачысе кечыш толын шуынна. А тачысе кече пеш писын вашталтеш, ожно тудо олянрак эртен. Сандене арален кондымо ойыртемышна гына ончыкылык илышыште моло дене пырля лияш, вияҥ толаш сита мо? Ок сите гын, тиде кӱлешлыкым кок ужашлан шелман. Икымшыжым, мо мыланна полшен курымла дене илаш, келшеда ма уке, консерватизм манына. Но те тиде мутым удалан ида шотло. Ялысе илышым налаш гын, тудо пеш консервативный – ончычсылан лишыл, у дене иканаште келшыдыме. Тушто ушкалым ончыч кузе онченыт, кызытат тугак ончат. Но тиде консерватизм…
— Марлаже ты мутым, ты умылымашым, тышке-тушко лупшалтдымаш манашат лиеш…
— А мо, пеш келшен толеш. Тышке-тушко лупшалтдымашак полшен кужу жап илен толаш. Но илыш вашкерак вашталташ тӱҥалеш гын, ты койыш (консерватизм манмет) вияҥаш чаракыш савырна. А тачысе илыш чынжымак писын вашталтеш. Сандене тудлан, а ончыкылан поснак, жапыштыже келыштаралтман. Тугеже тидым вияҥ толмо кӱлешлыкын кокымшо ужашыж семын ончыман. Да тиде когынекшат кӱлешан. Ончыкыжо илаш, калыкнам арален кодаш шонена гын. Ала-можым (мутлан. тышке-тушко лупшалтдымашнамак да моло сай койышым) ме шкенан илыме корно дечын налын, тачысе кече (писылык) дене ушен, ончыкылан чын корным (аралалт кодаш веле огыл, вияҥаш полшышым) рашемдышаш да палемдышаш улына.
Кӧ ыштышаш? Шкеак огыл мо?
— Манмыла, сита эре еҥ шинчаш ончен, вучен шинчаш.
— Ме палена, тӱня илышыште еҥ-шамыч тӱрлӧ пашам шуктат. Икте тыглай пашаеҥ лиеш, весе – учёный, кумшо – вуйлатыше… Калык-шамычат тыгак тӱрлӧ верым айлат. Тачысым ончалына гын, ала-могай ончыл-влакат улыт. А теҥгечысым налына гын, нуно палдырненжат огытыл але пеш самырык лийыныт. Тыге вашталтеш илыш да калыкын могай верым налын шогымыжат, ончылно але шеҥгелне кайымыжат… Да нине ончылно кайыше-влакын ушан книгашт, илышым виктараш полшышышт, уло манына. Мут толмашеш ик тыгай кугу книгам ончыктен кертына – «Ветхий завет» манына. Лӱмжым марлаш кусараш гын, «Тошто ой» манашат лиеш. А шарнеда, мемнан изирак улмына годым чӱчкыдынак тыгай ойым колаш лиеш ыле: тошто марий тыге ойлен, тошто марий туге ойлен… Умыледа мо, ты ойым рушлаш кусараш гын, «Ветхий завет» семынак шокта. Тунам марий-влак тошто марийын мунло ойжым кучылтыныт. А молан мыланна таче эрласым рашемдымаште теҥгечысе тиде ушан ойлан эҥерташ огыл?
— Пеш ушан ой, тыгай опытшо пошкудына-влакынат уке докан.
— Нунат 100 ийым темыме идалыкыште калыкыштлан ончыкылык корным рашемденыт да палдареныт. Тудым ончалаш гын, туштат тачысе кечым иктешлат да эрла кузе аралалт кодшашым палемдат. Но тиде тичмаш огыл. Мемнам мо арален кодышылан эҥертыде, ме ончыкыжо аралалт кодын огына керт.
— Но тугеат ойлен кертыт: мемнан историйнат возалт кодын огыл, тиштынат тамга дене гына лийын…
— Шот дене шымлаш кӱлеш – историйнамат, тамга тиштынамат. Мемнан калык кугун мутланыше лийын огыл — ик тамга денак шуко ойлен кертын. А ме кызыт палена ма уке, «палем» манаш йӧратена. Ожно пеш кугу айдеме — оньыжа, онаеҥ, карт кугыза да монь – гына тыге манын кертын. Нунын гына палышт лийын. Пале печать да руна гаяк улмаш. Тыглай марий-влак «палем» огыл, колыштыныт да «йӧра» маныныт. Но тидым улыжат-укежат мут толмашеш ойлышым. Йодышыжо теве кушто: мемнан ончылъеҥна-влакын (элитын) ончыкылык корным рашемдыме годым калыкнан мо сайжылан эҥертыме марте келгын шоналташ ушышт, палымышт («мый палем» манытыс) сита мо? Тошто марийын ойжым, тачысе кече гоч ончалын, ончыкылык корнынам виктарымашке шыҥдарен кертына мо? Кертына гын, тидыже калыкланнат полша да тудын уло тӱнясе калык коклаште могай верым налын шогымыжым палынак нӧлталеш ыле.
— А кызыт ме тушто могай верым налын шогена?
— Процент могырым ончалаш гын, тыглай ден ушан пашам ыштыше, вуйлатыше ден учёный-влак чот дене, ме южо калык деч варашрак кодына. Тиде мо нерген ойла? Тыште кугыжаныш але керек-кӧ весе мыланна полшен огыт керт. Тиде мемнан тачысе кечылан келшен толдымынам ончыкта. Да ты келшен толдымаште кугу титакше — кеч-мом манза, мемнан элитын, учёный тӱнян, туныктымо да тӱвыра пашан. Нуно тиде ситыдымашыштым ужын шуктат да сай могырыш вашталтышым ыштен сеҥат мо? – теве кушто йодышыжо. Уке гын эре ойлат: пашаштына тиде ок сите, тудо кӱлеш, тыге ыштыман. А кӧ ыштышаш тидыжым? Шкеак огыл мо? Пырля шинчын кутыраш, радамлаш да илышыш пурташ…
— Кызыт пырля шинчын кутырашыжак тидлан мутым кучышо-влакым чумыраш йӧсӧ.
— Да, илыш пеш писын вашталтмылан кӧра жап почеш поктен шуаш тыршыме дене нунын мер пашалан жапышт ок сите. Эсогыл лу еҥым, кугурак шонышым, иктеш погаш неле. Молан? Нуно вуйын шогымо тӱҥ пашашт деч кужу жаплан кораҥ огыт керт. Мемнан тыгай умылымашна уло мо: тиде чаракым кораҥден моштен да иктеш погынен, ме мом ыштышашым рашемдышаш улына? Погынен кутырымынажат ончычсо семын гына лийшаш огыл. Теве тӱвыра ден телевиденийымак налза – сай койышым ончыктымаш койын туртеш. А ток-шоу гай передачыште чӱчкыдынак каргашат. Да вот тидыжак мемнан илышыш шыҥен пура. Эсогыл мер пашашкат. Ончалат да туге чучеш: ме ваш-ваш огына умыло. Умылымо марте шуына гын, икте-весынам колыштына, аклена ыле. Кызыт кажныже шке ушыжым ончыкташ тӧча. Да кажныже, кӧ могай пашам шукта (тӱвыраште, туныктымаште, шанчыште але вес вере ышта), шке семынже «мый талырак улам» манын шона. Тиде чарак мемнан. Кертына мо ме молын сай ойжым аклен?..
Вий дене огыл, а умылымаш дене
— А вет Те пеш сай ойым темледа, но колыт мо тидым тӱшкаште, аклен моштат мо?
— Моштышаш улыт. Ончыкылыкым рашемдыме годым ме кызытсе пагыт гоч гына огыл аклышаш, а эртыше гыч сай опыт ден туныктымашланат эҥертышаш улына. Тунам мемнан, марий калыкнан, ончыкылыкшо тугай лийын кертеш, ме тӱня илышыште моло калык дене пырля лийына гына огыл, тыгак тушто ала-могай акым да верым (позицийым) налын кертына. Да тидыже вий дене огыл налалтеш, а умылымаш дене. Тыште марий калыкын негызше да кучылтдымо йӧнжӧ пеш кугу. Ме ойлена: акрет годсо калык улына, мунло тошто марий ойна уло. Ме кызытеш тидым кучылт огына мошто але эше мондаш тӱҥалына. Вот чыла тидым угыч тарватена гын, кажныже… Уке, тидын нерген кычкыраш огеш кӱл, а кажныже шке пашаштыже (сферыштыже) тышке шыҥышаш. Кунам кажныже шке пашаштыже ты шинчымаш дене темеш, тунам тудо тидым шукташ пижеш. Вара ик сфере ден весе коклаште ваш ушышо кыл лияш тӱҥалеш. Тыге ме ончыко каена.
— Тидым иканаште умылен шуктат мо?
— Нимат огыл, тыглаяк умылаш тӧчымаште кугу йодыш шкежак решатлалтеш. Но мый кызыт чумыр калык нерген кутырышым. Кунам ме калык нерген кутырена, личность семын тидым ойлена. Тидлан мутым кучымым (ответственностьым) шкенан деч абстракций кумдыкыш кусарена. А кӧ тиде калык? Калык – тиде мый, тый, тудо, нуно… Калыкын ончыкылык корныжым палемдыме деч ончыч кажне айдемын койыш-шоктышыжо (поведенийже) могай лийшашым рашемдыман. Вет тошто марийын ойжо уло марий калыклан огыл, эн ончычак посна марий еҥлан ойлалтын. Тошто марий ойлен: ит туманле, ит шолышт, ит чоялане… Но нине ойлымымак, иктеш (сводыш) чумырен, калык кӱкшыт гыч ончалына гын, тудо уло калыклан виктаралтшыш савырна. Тыште пеш кугу надыр туныктымо пашан, учёный-влакын лийшаш.
Мом ме шонена да шонена мо?
— А паледа, тиде паша шымлызе-влак велым ончычсек изин-изин ышталтын да ышталтеш. Теве пытартыш жапыште гына культуролог Галина Шкалина марий йӱлан кугезе вожшым, тӱрлызӧ Ираида Степанова марий тӱрын вийжым, филолог Любовь Абукаева «ойӧрӧ» негызеш калык туныктымашым шымленыт. А вет тидын негызеш марий шӱлышлан кумылаҥдымаште, тудым вияҥден толмаште пале ошкылым ышташ лиеш.
— Мутат уке, тиде кӱлешан паша. Уке гын жапше годым отышто кумалме марий Юмын йӱлам шукташ чареныт. А вет тыгай йӱлаже мемнанак гына курымла вошт аралалт кодын. Тидыже калыкнан чытышыже да пӱртӱс деке лишыл улмыж нерген ойла огыл мо? А кумалтыш мутшо, туныктен ойлымыжо – ушан улмыж, ош тувыржо ден волгалтше тӱржӧ – чон яндарлыкше нерген. Чыла тидлан эҥертенак, ончыкылык корным рашемдышаш улына.
Но молан гын ончыкылыкым палемдыме годым эртыше гыч сайжым налаш мондена? Тидын нергенак мый учёный-влак деке (мутлан, МарГУ-ш) миен ойлем лийже. Нуно, огыт пале гын, ӧрын йодыт докан: «А тый кӧ улат, кушто тунемынат?» А мый манам: “Ӱмыр мучко ялыште, кум пӧртаныште, иленам, шонкаленам да шке оем луктын каласаш толынам». Нунет нерым куптыртен ончалыт да кораҥыт: «Эй, кӧм ме колыштына?..» Умыледа вет, шаҥге гына ойлышым, могай койыш мемнам пытара? Шкем кӱшкӧ шындымаш, диплом шеҥгелан шылмаш… Шкенан илыш негызна деч ме кораҥына.
— Те утларакше ялозанлык паша дене кылдалтында гын, шанче тӱняште южышт огытат пале докан…
— Но нине учёный-влак дечак йодына: «А ямдыледа мо тачысе кечылан келшыше, мутлан, ялозанлык специалистым?» Ялозанлык дене науко доктор, профессор манеш: «Мом ойлыштат? Кузе икмыняр ий ончыч куралыныт, кызытат тугак…» Тудлан ойлен кертам: «Те илыш деч почеш кодында. Тендан почеш ышташ тӱҥалына гын, мемнан ялозанлыкна кок кече гыч сӱмырла. А Те кызыт туныктеда мемнам илаш». Ужыда, могай вашталтыш лийын мемнан. Эсогыл тидым умылен моштымаш уке.
А марий мер каҥашыште?.. Погын гыч погыныш эре ик программак пеҥгыдемдалтеш да тудыжат ок шукталт. Молан? А тушто — темлымаш але ышташ палемдымаш гына. А шотыш налман ыле тидлан могай йӧн улмым: тыге лийын кертеш мо, тыге ышташ лиеш мо? Ыле, но уке. Мый ом пале, мом ме шонена да шонена мо? Да такшымат вуйын шогымо верлан келшен толына мо? – тыге мый йоднем «мый палем» манше южо ончылъеҥ деч. Могай ончыкылык нерген ме кутырена?..
Кидыштыда – кучылтдымо йӧн
— Аралалт кодмо нерген, маныда?
— Изи памаш гыч йоген пура кугу эҥерыш вӱд. Вара тиде изи памаш гыч вӱд тиде кугу эҥерыште аралалт кодеш, шонеда? А ме кодынена. Но шагал чотан калыкын эргыж ден ӱдыржӧ-влак ял гыч олаш каят да вес калыкыныш огыт савырне мо? Вес йылме дене нуно кутыраш огыт тӱҥал? Тӱҥалыт. Тӱҥжӧ – тиде илыш чын (реальность манмет). Тидым те вашталтен огыда керт. Калыкнан негызше семын ялым арален кодаш, маныда. А тидым кузе умыледа? Тудым чумыр илыш деч ойырен налаш? Мӧҥгешла, ялыш сай илышым кондынена: сурт еда газым, вӱдым пуртынена, сай корным ыштынена. Тугеже ялым олашкак савыренас. А негызнажым арален коден кертына?.. Но йодышыжо тыште огыл.
— А кушто?
— Теҥгечысе кечым палыман да… мо дене ме самырык-влакым шуарен кушташ тӱҥалына, мо дене тудо эрласе кечыш кусна – теве мом. Тӱняште уло тугай калык, тудын влиянийже ты илышыште пеш кугу, а шочшыжо-влак кокла гыч ятырышт шочмо йылмышт (иврит) дене кутырен огыт мошто. Кӧмыт нерген ойлем, умылышда докан. А ме темлена: йылмынам арален кодышаш улына. Йылмынаже мемнам утарен коден кертеш мо тыгай кугу тӱняште? Мемнам утарен кертеш… тошто марий ой. Да тидын негызеш рашемдыме: могай ме улына, кушеч лектынна, могай верым налын шогенна теҥгечысе кечыште, могай верыште эрла лийын кертына? А ялыш корным ыштыме, школым арален кодымо… — тиде вес посна йодыш. Мый ом ман: тидым ышташ ок кӱл. Кӱлеш. А уло мо мемнан тидым ышташ ойлымем гай негызше?
— Школ нерген мут лекте гын, иктылан ӧрде ок лий. Ала-кушто школым шукерте огыл нӧлтен шынденыт, а тунемшыже ий гыч ийыш шагалемеш. А Унчышто, марий-влакын утларак аралалт кодмо да вияҥ толмо верыште, 13 ий пеле чоҥымо… пашам ышта. Лӱмынак тыге чараклалтеш мо, умылаш йӧсӧ?
— Ме тыге шонен кертына гын, молан тыге лийын ок керт. Тидлан мутым кучышо-влакын вуйгоҥгырашкышт пурен огына сеҥе, но тынар ийысе сӱрет негызеш ме аклен ойлен сеҥена. А сӱрет – шинча ончылнак. Молан манаш гын, кеч айдеме, кеч калык весын ончылно «мый кертам», «мый палем» манаш тӱҥалеш гын, вигак ваштарешыже виктаралтше лектеш. Теве кушто йодышыжо. Тачысе кечылан марий ончылъеҥ-влак тыге йодышым шындат гын: “Уло мо ончыкылыкна?» — ме эсогыл тачылан келшен огына тол, теҥгечак вараш кодынна. Таче мый учёный ден ончылъеҥна-влаклан ойлен кертам: тендан кидыштыда –кучылтдымо пеш шуко йӧн. Эсогыл теак вараш кодында. Эн ончычак тыланда чолга ошкылым ышташ кӱлеш. Тиде – икымше.
Кокымшо: мом те кушкын толшо тукымлан пуэда? Тошто марий ойым? Але «мый кертам» манме надырдам гына ончыктен кодеда? Но эрла илыш вашталтеш да тендан ыштымыда келшен толдымыш савырнен кертеш. Тунам тендан тунемшыда-влаклан чын корным кычалаш логалеш. Ме эре ик йолтошкалтышлан вараш кодаш тӱҥалына.
Кумдан, но тӱҥжым
— Те пеш кумдан, но тунамак тӱҥжым ойледа.
— Мый ойлем да нимомат ом ыште гын, мый дечемат тыгак йодшо лийын кертеш ыле: «А тый кӧ улат?» Сандене колхоз илышыш куснена. Колхозшо мемнан дене кодшо курымысо 30-шо ийлаштак ышталтын. Ондак кум озанлык улмаш, вара иктеш ушеныт да «Передовик» лӱмым пуэныт. Ты озанлык совет жапыштат да варат эре ончыл, лӱмжылан келшыше, лийын. Ик жап нелылыкышкат логалын, но вуйлаташ тӱҥалмекем, мый паленам: мемнан озанлык ончыл лийын гын, нимогай правана уке ожсо деч начаррак улмо дене серлагаш. Да, тунам илышыжат вес тӱрлӧ ыле. Но тиде амал лийшаш огыл. Вуйлаташ келшенам гын, мый тачысе кечылан келшен толшаш улам, тидын шотыштак – озанлыкат. Тыге лектеш: колхознан илышыштыже ончыч мо сай лийын, тудлан эҥертен, ме тудым тачысе кечылан келшышын пеҥгыдемдена да тидым эрласыш сайын пураш манын ыштена.
— Колхозышто пашам мо гыч тӱҥалында?
— Ме вигак комбайн паркым вашталтышна – чыла уым нална. Тидын деч вара шым ий эртыш, да тений адакат тудым 65 процентлан уэмдышна. Кеч тачысе кечылан эше йӧра ыле. Но ме вашталтышна. Молан? Ме палена, могай пеҥгыде колхоз лийынна, ме палышаш улына, могай пеҥгыде лийшаш колхозна ончыкыжо. Таче ончыл озанлык-шамыч тыге ыштат гын, меат тидлан келшен толшаш улына. Ме тидлан келшен толына гын, эрласе кечылан негызым таче пыштышаш улына.
Ушкал вольыкымат 70 процентлан уэмденна — кугу лектышан у урлыкым вес регион гыч конденна. Тиде чыла – эрласе кечылан негыз. Мемнан вет калыкшат ожсо семынак консервативный – шукынжо кугу вольыкым ашнат. Сандене нуныланат полшышаш улына. Совет жапыштат тыгак лийын. Ты сай койышымат пытарышаш огынал. Пырчым нуныланат ситышын ончен куштена. Ожсек мемнан дене тыге лийын.
Тидлан верчынак пасумат шым ий жапыште кок пачаш утлалан ешаренна. Мландым обрабатыватлыме технологийымат вашталтенна. Тудым ынде шым ий огына курал, шочыктышо лончым огына савыре, пушкыдемдена гына. Тыге тудо вийжым ок йомдаре, пойдара гына. Теве тений жаплан келшыше ӱдымӧ комплексым налынна. Тушто тракторист, агроном да пырчым кондышо технике гына кӱлыт. Вот тыгайыш кусныман ынде, молан манаш гын эрла ситуаций эшеат вашталтеш.
— Ялозанлык ышта – ялат ила. Ял ила – калыкнат ила. Тыгак огыл мо?
— Кушто тӱшка озанлык ышта, тушто илашат, пашам ышташат йӧн уло. Самырык-влакат вес семын шуаралтыт: кундемышт дене кугешнымашышт лиеш, марий шӱлышышт аралалтеш. Но тидлан экономикат вияҥшаш, туныктымо ден шуарен куштымо пашат чын шукталтшаш, тӱвырат кумылаҥден шогышаш, йылмыланат шӱмаҥдыман. Чылажат пырля каҥашен ышталтшаш.
Умылышаш улына: ме тиде тӱняште нигӧ дечат начар огынал. Уло мемнан налын шогымо вер — тудым палышаш, нӧлтен толшаш улына. Тидлан арален кондымо негызнат уло — ушым виктарен, пашалан гына пижман. Ме тидын негызеш тугай виян программым ямдылен кертына, тудо мыланна веле огыл, уло тӱнялан аралалт кодаш полшен сеҥа. Тунам ойлен кертына: тиде тӱнялан ме чыла шотыштат келшен толына.
Юрий ИСАКОВ
