ЙЫЛМЕ – ӰМЫР МУЧКЫЛАН ПОРО ТАҤ
Але
«ЧЫЛА САЙ ЛИЕШ!»
16 апрельыште Провой кундем Марий Отар ялын шочшыжо, кумдан палыме марий йылмызе, филологий науко кандидат (1975), доцент (1986), кӱшыл школын уста туныктышыжо Эмма Семёновна Якимова 85 ий тема. Тиде айдеме туныктымо пашаште 50 ий тыршен! Шуко ий Марий пединститутын, вараже Марий кугыжаныш университетын немыч йылме кафедрыштышт тыршен, а ынде лу ий чоло – сулен налме канышыште. Эмма Семёновна туныктымо аланыште шуктен толмо суапле пашажлан РСФСР калык туныктымашын отличникше оҥ тамга (1991 ий) да Марий Эл образованийын сулло пашаеҥже чап лӱм дене (2001 ий) палемдалтын. Таче тыланда, лудшына-влак, ты оҥай еҥ дене вашмутланымашнам темлена.
– Пагалыме Эмма Семёновна, уло илышдам йылмым туныктымо да шымлыме паша дене кылденда. Эртышым шарналташ гын, тыгай кумылжо кунам да молан шочын?
– Очыни, йоча годсо пагытыш пӧртылман. Ме, йоча-влак, ешыште изинек книга коклаште лийынна. Ачана-авана (нуно туныктышылан ыштеныт) ондакак лудаш туныктеныт: вич ий гыч тӱҥалын ӱмыр мучко книга мемнан пелен лийын. Школышто, визымше классыште, немыч йылмым тунемаш тӱҥальым. Тудын вес семын, шочмо йылме деч ойыртемалтшын, йоҥгалтше мутшо-влак мыйым ала-кузе чотак сымыстарен шындышт. Тыге йот йылмым тунемаш кугу кумыл шочо. Садлан, луымшо классым пытарымеке, пединститутыш тунемаш пурышым, кок (немыч да англичан) йылмым, шонем, сайын пален нальым. Варажым йылме дене кылдалтше пашам мыланем моткоч оҥай еҥ-влак дене вашлияш йӧным ыштен. Тӱрлӧ элыште – Австрийыште, Германийыште, Венгрийыште, Эстонийыште, Литваште, Финляндийыште – шуко йолташем уло. Нунын дене кызытат кылым кучена, икте-весе дене возкалена.
– А кунам марий йылмым шымлаш тӱҥалында?
– Немыч йылме кафедрыште пашам ыштымем годым шуко марий лингвист дене палыме лийынам. Поснак Иван Григорьевич Иванов, Фёдор Иванович Гордеев дене кутырымо годым шочмо йылме, тудым шымлыме шотышто ятыр оҥай йодыш, шонымаш шочыныт. Тудо жапыштак изин-изин марий кӱэмалтше ойсавыртыш-влакым (эше фразеологизм маналтыт) погаш тӱҥальым. Аспирантурыш тунемаш пураш кумыл лекте. Экзаменлан ямдылалтме годым Иван Григорьевич Иванов ден Иван Степанович Галкин кугун полшышт, нунылан эре тауштем. 1972–1975 ийлаште Тарту олаште тале эстон йылмызе Пауль Аристэн вуйлатымыж дене «Соматическая фразеология в марийском языке» кандидатлык диссертацийым возышым да аралышым. Тудым серымем годым марий сылнымутым чыла гаяк лудын лекташ логале. Вет тунам фразеологий мутерат, лу томан мутерат лийын огытыл. Шерге ойсавыртыш-влакым пырчын-пырчын, шӧртньӧ падыраш гаяк, шкалан погаш вереште. Кызыт гын пеш сай: тӱрлӧ компьютер программе шымлышылан кугу эҥертыш.
Теве мыйым мо тургыжландара: шанче пашам возымо, шымлыме годым ик шочмо йылмым веле огыл, тыгак йот йылме-влакымат, ты шотыштак пошкудо, иктаж-могай финн-угор йылмылам, шинчыман. Мо сай, мемнан йылмызе коклаштат тыгай-влак лийыныт. Нуно, Эстонийыште, Финляндийыште, Венгрийыште тунемын але пашам ыштен, тыгодым тусо йылме-влакым пален налын, марий йылмым утларак келгын лончылен, таҥастарен кертыныт. Тидыже тыгай шонымашымат луктеш: самырык специалистым ямдылыме годым мемнан университетыште англичан, немыч, француз йылмыла дене пырля финн-угор, тюрк йылмыламат тунемаш йӧн лийшаш. Ончалаш гын, кугу шымлызе-влак вет шуко йылмым шинченыт. Теве академик Пауль Аристэмак налаш: манаш веле, нылле йылмым пален! Академик Борис Александрович Серебренников гын (Совет Ушемысе Науко академийын шымлызыже, марий йылме нергенат ятыр кугу пашаже уло) немыч, англичан, француз, финн, венгр, коми йылме-влакым пален.
– Могай пашадам эн тӱҥлан шотледа?
– Шонем, тиде – ик гана веле огыл савыкталтше «Марийский язык для всех» (шочмо шӱжарем Галина Семёновна Крылова да Зоя Георгиевна Зорина дене пырля возымо) да кокымшо класслан «Марий йылме» (Галина шӱжарем дене пырля серыме) тунемме книга-влак, тыгак «Оҥай марий йылме» вуймутан электрон книга (Австрийысе коллегем-влак Тимоти Ризе, Джереми Бредли да Галина шӱжарем дене пырля ямдылыме; 2010 ийыште Вена олаште лектын). Нуным чылаштымат марий йылмым тунемаш кумылан еҥ-влаклан савыктыме. Мемнан йылмынам руш да моло йылман йоча ден кугырак еҥ-влакат тунем кертышт, палышт манме кумыл дене ыштыме. Вет туныктышын але тунемшын кид йымалнышт сай учебник улмо годым пашат ворана. Мутат уке, кызытсе жаплан келшыше туныктымо йӧнат сай лектышым пуышаш. Эше ик кугу пашамлан уста йылмызе-влак Елена Михайловна Андрианова, Людмила Ивановна Барцева, Надежда Михайловна Краснова, Маргарита Нифонтовна Кузнецова, Галина Алексеевна Эрцикова дене пырля ямдылыме кок томан фразеологий мутерым шотлем. Ты мутер ӱмаште «Марий Элын идалыкысе книгаже» конкурсышто тӱҥ сеҥыше лийын.
– Те пиалан улыда?
– Пиалан. Чонлан келшыше паша, шӱмлан лишыл еҥ-влак, йӧратыме еш да родо-влак – чылажат лийын да уло. Пиалан лияш эше еҥлан порым ыштыме, куаным кондымо полша. Чыла тиде илышым сӧрастара. Тыгай оҥай шонымашат уло: пиалан лияш шке шӱдырым кычал муман. Ик палыме поэт манмыла, шуко миллион шӱдыр коклаште шкендын шӱдыретым кычал муат гын, тӱняште пиалым верештат.
– Илыш йыжыҥан, маныт. Те тидым кузе умыледа?
– Тиде ойсавыртыш тыгеже нелылыкым ончыкта. Мый гын шкаланем шке семынем умылтарем. Илышын шуко йыжыҥже уло, кажныже – тиде посна пагыт. Сай, пиалан пагыт семын моло гаяк шӧртньӧ йоча жапым, Москошто да Тартушто тунемме ийлам мондыде шарнем. Поснак Тарту нерген мутем лектеш: университетыште кугу паша кумыл, паша шӱлыш озаланен, тудат марий йылмым кӱлынак шымлаш, тудын нерген возаш кумылаҥден шоген. Пауль Аристэ марий аспирант-влакым, тыршыше да пашаче лиймыштлан, чот аклен да моктен. Тудо ятыр тале финно-угроведлан, ты шотыштак варажым финн-угор тӱняште сайын палыме лийше марий йылмызе-влакланат, корным почын.
– Те вет пашадам Волжский район Шарача школышто тӱҥалында? Тиде жап гыч поснак мо шарнымашеш кодын?
– Шарача школышто Марий пединститут деч вара, 1960-1963 ийлаште, ыштенам. Тусо жапым шарналташ гын, адакат нӧлталтше паша кумыл, «творческий дух» манмет, вуйышко толеш. Школышто илыш шолын, директор Андрей Васильевич Исаевын моштен вуйлатымыж дене пеш уста коллектив тыште тыршен. Шуко самырык педагог пӱтынек школ илыш дене илен. Нунак шке чолга пашашт дене ятыр тунемшым туныктышо профессийым ойырен налаш кумылаҥденыт. Шукынжо кызыт сулен налме канышыште улыт: Иван Бачикин, Александр Лопатин, Геннадий Александров, Людмила Андреева, Мария Петрова, Людмила Кудрявцева, Валентина Кудрявцева, Римма Катаева да шуко молат. Мыланем школышто ышташ пеш келшен. Тунемше-влак дене кызытат кылым кучена, южгунам олаште але Шарача школышто вашлийына.
– Кызыт сулен налме канышыште жапда кузерак эрта?
– Кугу паша укелан кӧра илышыштем пуйто ала-можо ок сите. Туге гынат йокрокланен шинчаш ом йӧрате, шуко лудам, марлат, рушлат, немычлат. Марий писатель кокла гыч Мария Илибаеван романже-влак келшат. Оҥай лудыш-влак «Ончыко» журналыштат лектыт. Театрыш кошташ йӧратем, шукерте огыл «Йӱд орол» ӧрыктарен шындыш, «Китай кува» лӱман весела спектаклят воштылтарыш. Кеҥежым ялышке миен толаш – кугу куан. Кунам тый Олыктӱр ялыште паваетын аралалт кодшо пӧртшӧ воктен эртен кает да шарналтет паваетым, тудын тамле когыльыжым, шарналтет шудо солымо жапым, шуанвондо пушым, карш магырымым, чонышто тыгодым тынар шижмаш лектеш, чыла тӱням ӧндалалмет шуэш! Ожно Юл деч торасе огыл тиде вершӧр моткоч мотор лийын!
– Мучашлан мом лудшо-влаклан тыланеда?
– Самырык-влаклан: шочмо йылмым аклаш, шымлаш, вес йылмымат тунемаш. Кузе маныт, тый мыняр йылмым палет, тунар гана айдеме улат. Лудаш, лудаш, лудаш! Книга дене таҥ лияш. Мыйын ийготан-влаклан: волгыдо, нӧлтшӧ кумылан лияш, келанен да куанен илаш, чер нерген кутырымым мондаш, кажне кечын иктаж-могай поро пашам ышташ. Кутырымынам Иван Григорьевич Ивановын мутшо дене кошартынем: «Йылме – ой-шомак вашталтыме, кыл кучымо йӧн веле огыл. Тудо эше калыкым нӧлтышӧ, тудым чапландарыше, илышыжым вораҥдарыше, наций семын арален кодышо алте вий».