Пошкудо Виче кундемыште
Калыкшат пашаче да тӱрыснек марий
Кугезына-влакын илыме Виче кундемысе пошкудо Яраҥ велке каяш лекмеке, корно воктене яра кийыше, шӱкшудо але вондер дене кушкын шогалше пасулам ужын, кумыл волыш. «Ала тыште пашаче марий калыкшат кодын огыл?» – шоналтышна семынна. Но умбакыже Пыжанью (Пижанке) велке кудалын, Вӱлэҥер (Мари-Ошаево) ял деке лишемме семын шонымашна йӧршын вашталте. Тыште пасуат яндар – шурным поген налме я курал шындыме, калыкшат пашаче – тӱрыснек марий. Тидым «Ошаевский» ялозанлык производственный кооператив, ялозанлык артель (колхоз) председатель В.К.СЕМЁНОВАТ пеҥгыдемдыш. Тудын дене озанлыкын кушкын толмыж нерген кутырена.
– Вячеслав Кириллович, пасудам ончалынак кумыл нӧлталте.
– 2004 ийыште тышке пашаш толмем годым сӱрет вестӱрлырак ыле. Курал-ӱдымӧ 1228 гектар мланде лийын, кызыт – 1710 гектар. Тушечын улыжат 1153 тонн шурным погымо, кызыт – 4670 тонным, але ныл пачаш шукырак. Гектар еда 9,5-11 центнер дене налме гын, кызыт – 27,3 центнер дене.
Мланде тунам чот каҥгештше ыле. Пырчым озанлык кӱлешлыклан гына ситарыме. Ӱяҥдышлан окса кодын огыл. Сандене ме вес корным ойырен нална. Сидератым – мландын структурыжым саемдышашлан, азот дене пойдарышашлан да шӱкшудым темдалшашлан келшыше шудым – кушташ пижна. Тидлан люцерн, клевер, лядвенец келшен толыт. Нуным кум-ныл ий ик верыште, но посна куштена. Нӧшмыштым поген налын, шудыштым кормалан кучылтына. А вожышт мландым пойдара. Вара куралына. Тыге ӱян (гумус) лончо погына. Ты йӧнлан кызытат эҥертена, но эше ӱяҥдышым луктына але шавена.
Тылеч посна ӱдымӧ радамым (севооборотым) тӱткын эскерена. Ик ийын шыдаҥым ӱдена гын, вес ийын тушко шожым вераҥдена, кумшо ийын шӱльым посна, а нылымше ийын шудо йӧре куштена, вара икмыняр ий ты кумдыкым шудылык шотеш кучылтына да угыч пырчым ӱдаш тӱҥалына. Теве кузе, мландым пойдарен, лектышым кугемден толына.
– Мландым обрабатыватлыме йӧндат саемын докан?
– Пытартыш ийлаште ме шуко у техникым налынна. Трактор паркна 60-70 процентлан уэмдалтын. МТЗ-82 тракторлам чыла гаяк вашталтыме. Тошто Т-150 дечат кораҥ толына, у БТЗ-240 дене алмаштена. Тений РСМ-2375 гай кугу куатан тракторым, тудлан савырыман плугым налме. Агрегат могай келгытыш кӱлеш, туге куралеш. Тылеч вара культивацийым ыштена. Культиваторжо лопка – 15 метран, тырмаже эшеат лопкарак – 22 метран. Сеялкат келшышын ӱдышӧ – «Амазонка» маналтеш, кокымшым налме – 6 метр лопкытан. Тыге сайын обрабатыватлыме деч вара сайын, икгай келгытыш, ӱдымӧ сай саскам пуа.
Таклан огыл шурным погымо техникымат уэмденна. Ончыч Белоруссийыште ыштыме «Полесье-812» комбайным налме ыле. Уда ом ман, но Германийыште ыштыме «Сlaas» комбайн утларак келшыш. Кызыт кум тыгай техникына уло. Шурным чумыр кумдык гыч нунын дене поген налме. Кугу лектышан да виян улыт. Эр гыч кас марте шиймыштым эсогыл кок сушилкына перерабатыватлен шуктен огыл. А пырчым тӱҥ шотышто КамАЗ-5320 да КамАЗ-5511 автомашинала дене шупшыктымо, пытартышыжым шукерте огыл налме.
– А кормам ямдылыме паша кузерак шукталтын?
– Тышке толмем годым озанлыкын шудым куштымо кок пасужо лийын. Иктыштыже, 60 гектар кумдыкышто, люцерне кушкын гын, весыштыже, 40-50 гектарыште, чыла варналт пытыше ыле. Сандене корман качествыже кушеч лийын кертын. Кызыт ме мландым пойдараш люцерным, клеверым да лядвенецым ӱден, нуным жапыштыже да сай качестваным поген налме верчынат тыршена. Кормам ситышын веле огыл, шапаш дене ямдылена – шудымат, силосымат, олымымат.
– Тугеже вольык озанлыкдат лектышан?
– Озанлыкын тӱкан шолдыра вольыкшо 670 вуй ыле, кызыт – 800 наре. Шукыланак ешаралтын огыл манын кертыт. Но нине вуйжым ончычсо дене от таҥастаре. Тунам кажне ушкал деч идалыкыште 2 тӱжем литр шӧрым лӱштымӧ гын, кызыт – 7200 литр дене. Лектышым 3,5 ганалан нӧлталме. Корман качествыже кушмылан веле огыл тышке шумо, вольык урлыкым саемдымат полшен.
Чумыр вольык гыч лӱштымыжӧ – 250 вуй. Кажне кечын ферме гыч 5 тонн шӧр перерабатыватлыше предприятийыш колталтеш. Ончыч идалык мучко 430 тонным сдатлыме гын, кызыт, ӱмашсе данный почеш, – 1600 тонным, але 4 пачаш нарылан шукырак. Адакше тудым ме кӱшыл сорт дене сдатлаш тыршена. Качествым тӱткын эскерена. Тудо изишак вола гын, вигак амалжым рашемдаш да экшыкым кораҥдаш пижына.
Вольыкым шӧрлан веле огыл, ӧрдыктарашат ашнена. Ончыч тудо кече еда 279 граммлан нелемын гын, кызыт – 579 граммлан, адакат – кок пачаш нарылан утларак.
– А тидлан фермымат, моло оралтымат уэмдыде ок лий…
– Пытартыш ийлаште ме мом-гынат эреак тӧрлена – леведышым вашталтена, кӧргыштӧ ачалена, вет кок фермына уло. Эсогыл чоҥенат. Теве тений иктыштыже презе вӱталан каркасым нӧлтышна. Ынде, мландым конден, кӧргыштыжӧ лаптыртен шындаш да фундаментым ышташ кӱлеш. Тиде сомыл вес ийлан кодеш, векат. Материалым да монь налман. Пу материалжым шкенан столярный цехыштак ямдылена. Тушто пашам Аркадий Михайлович Иванов виктара. Ушан да мастар еҥ кугу пашам шукта, мый тудым полышкалышем семынак ончем.
Кызыт пырчым коштышо кок комплексна уло. Иктыжым 2016 ийыште лизинг дене налме да пеш шулдын – улыжат 9 миллион теҥгелан. А вет тыгай комплекс 20 гыч 35 миллион теҥге марте шога. Тӱҥ оборудованийжым налынна, а молыжым, тидын шотыштак леведышым да бункерым, шке вийна дене ыштышна. Иканаште огыл, конешне, но йӧным муна. Вес комплексше тоштырак – 1991 ийыштак нӧлтен шындыме, но кызытеш чыта, шонена.
– Коеш, техникым налашат, оралтым олмыктен чоҥашат изи огыл роскотым ыштеда. Тугеже финанс йӧнда уло?..
– Тӱҥалтыш кум ийыште парыш деч посна ыштыме, вараже тудо эре лийын. Теве теният иктаж 80 миллион теҥгежым ыштен налына, шонем. Пашаеҥнаже 60 наре уло гын, кажнылан шотлымаште 1,5 миллион теҥге дене лектеш. Ме, ончыко вияҥаш шонен, пашам ыштена. Пашадар фонднат кушкеш. Кодшо ийын тылзаш кокла пашадарна 30 тӱжем теҥге наре лийын. Тений эшеат кугемшаш. Тыгай окса дене ялыште удан огыл илаш лиеш, шонем. Сандене пашаеҥна-влак кызытеш улыт.
– А специалистда-влак ситат?
– Толмем годым кӧмыт лийыныт, нунак кодыныт. Мый кораҥдылаш але вашталтылаш ом йӧрате. Ыштышт, но шке обязанностьыштым шуктышт – теве мом йодам. Чылаж годымак тыге ок лек гынат, айдеме тырша гын, лектышыже садыгак лиеш. А иктаж-мо шотлан ок тол гын, мый кидым ом лупшал да ӧрдыжкӧ ом кораҥ. Специалистлан полшаш манын, йодышым пырля решатлена.
Кызыт мемнан бухгалтерийна виян. Пытартыш кок-кум ий жапыште ме шагал огыл вашталтышым пуртенна – паша программыш, пашадар проектыш… Нине проектше федерал программе дене келшышын ышталтыт. Вольык озанлык денат, пырче ден корма шотыштат чыла тушко пурталтыт. Сандене специалист-влак, поснак бухгалтерийыште, кӱкшӧ шинчымашан лийшаш, чыла шотлен-эскерен шогышаш улыт. Ме тӱҥалтыш кок-кум ий деч вара ик ганат парымыш пурен огынал, пашадарымат, налогымат жапыштыже тӱленна.
Ветеринарий дене мемнан тӱҥ ветврачна Людмила Михайловна Чиванова – виян специалист, пеҥгыде ӱдырамаш. Шке пашажым сайын пала. Мый тыгайым аклем. Тӱҥ инженерна Олег Леонидович Чирков тыште шукертсек ышта, пеш пашаче. Тӱҥ зоотехникна Раиса Яковлевна Ештубаеват опытан. Южгунам иктаж-мо шонымо семын ок лек гынат, тырша. Тӱҥ агрономын пашажым шуктышо Людмила Ивановна Егороват сомылжым пала. Иктаж-кушто иктаж-мо шотлан ок тол гын, пырля решатлена.
– Йодышым пырля решатлымаш кеч-кунамат сай.
– Кокланже тидын деч посна огешат лий. Теве техникым налме годым кокытеланенат колтет: пеш сай, но шерге. Ала шулдыракым налаш? Но пайдалык могырым ончалаш гын?.. Сандене тӱшкан решатлаш перна. Вет шергаканым кредит дене налде ок лий. Теве пытартыш кредитым ме «Россельхозбанк» гоч «Claas» комбайнлан нална – 3,5 процент дене. Тиде изи процент. Пытартыш жапыште Россий правительстве ялысе производитель деке мелынрак савырнен, кредит процентым иземдаш йӧным ыштен. Кеч-мом маныт гынат, тидым сай семын палемдыде ок лий. А ялозанлыкым вияҥден колтышашлан ме шкежат утларак тыршышаш, шкенан деч чотрак йодшаш улына. Вет ӱшаным сулыде, кугу кредитым огыт пу. Оксалан йодмашым ончымо годым банк ден лизинг компаний-влак эре гаяк идалыкаш балансым йодыт. А мемнан ты шотышто чыла сай. Мый тыште латкандаш ий председательлан ыштем гын, лучко ийже озанлыкна шкенжым шке сула. Тыште мыйын веле огыл, чумыр пашаче ешын надырже. А мыйын задачем – тудым шот дене да чын корно дене виктараш.
– Ме таче мыняр паша верыште – машинавечыште, пасушто, фермыште – лийна, те кажнышт дене умылаш тыршен, ойым пуэн кутырышда. Тӱҥжӧ – нуно тендам умылат, колыштыт.
– Мый нунын дене паша нерген веле огыл кутырем, паша кокла гыч ончычсо семын политинформацийымат эртарем. Элысе да тӱнясе илышым эскерен шогем, иктешлем, лончылем. Пашаеҥна-влакат шонкалаш тунемышт, маннем. Мый вурсаш, титаклаш ом йӧрате, икте-весым умылаш, ик ойыш шуаш кӱлешлан шотлем. Ме сайын илаш шонена гын, пашамат сайын, кугу лектышыш шуаш шонен ыштышаш улына. Кажне озанлыкыште тыге лийшаш.
Мый еш институтым аклем. Совет жапыште тиде умылымаш виян лийын. Кажне агитплакатыште тыге возалтын: еш – тиде обществын сотыжо (ячейкыже). Ешыште озанлык паша утларак чын шукталтеш. Суртышто сай оза уло гын, тӱжвалне, кӧргыштӧ – чыла вере ару, чыла – шке верыштыже. Йоча-влак чылан колыштыт, изижге-кугужге чылан пырля пашам ыштат, могай-гынат лектышыш шуаш тыршат. Улшо окса дене мом налшашым пырля решатлат. Окса ок сите гын, ыштен налшаш верч тыршат – пакчасаскам куштен, вольыкым ӧрдыктарен ужалат. Теве чыла тиде ик ой дене тыршен ыштыме кумыл пытартыш жапыште ялыштат изем толеш. Сандене чон коржеш. Ялыште йоча шагалемеш. А вет тидыже мемнан ончыкылыкна. Санденак мый тиде еш пеҥгыдылыкым озанлык пашашке шыҥдараш, а тудым вияҥден колтымо негызеш еш пеҥгыдылыкым ял илышыште шарен толаш шонем да тыршем. Еҥ-влак тидым умылат да тыршен ыштымышт дене полшат.
– Тендам шинчаваш ончен колыштам да мый тидлан ӱшанем.
– Мый тыге шонем: кеч-кӧ денат шинчаваш ончен кутырыман. Кӧлан намыс, тудо шинчажым шылтен кутыра. А мылам тынар ий ыштыме деч вара еҥ шинчаш ончаш намыс огыл. Да тидым молат шижыт, шонем. Паша амал дене коклан ӱчашымаш лиеш гынат, ме садыгак ваш-ваш умылаш, ик ойыш шуаш тыршена. Вет озанлыкше шканнак, ялым, шке негызнам арален кодышашлан кӱлеш.
– Рӱдӧ илемда мучко кудал эртен, еҥ-влакын улан илымыштым сурт-оралтышт гычат, пеҥгыде шартышан корно гычат ужна.
– Мемнан ялозанлык кооперативна производство пашам веле огыл шукта, социальный да тӱвыра сферыланат полша. Илемлам тӱзатышашлан гына, корнылан да коммуникацийлан, 2 миллион утла теҥге спонсор полышым пуымо. Ончылий пӱям пӱялышна. Тудо ончычат лийын, но изэҥер дене мушкылтын ыле. Тӧрлымеке, колигым колтышна. Рвезе-влак тушто ынде колым кучат, арулыкым эскерат. Умылат: тиде нунылан ышталтын. 2010 ийыште хоккей коробкам ыштенна ыле. Тудо мыланна 500 тӱжем теҥгеш шуо. Тылеч вара тоштемын, конешне. Тений ме верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программыш логалшаш верч йодмаш дене лекна. Шушаш ийыште хоккей коробкана фанер бортан да волгалтарыман лиеш, шонем. Тидыже тыглай модаш гына огыл ышталтеш – тыште хоккей командат уло. Тудо эсогыл Марий Элысе турнирыш кудалыштеш, кубокламат модын налын. Тушечат тышке толыт. Сандене модмо верым уэмдыманак.
Озанлык ден паша верна уло гын, модмо да каныме верат лийшаш. Вет еҥ-влак ик паша дене гына огыт иле, молат кӱлеш. Таза илыш-йӱлам шарен толаш шонена гын, спорт пеш лачеш толеш. Марий тӱвыра рӱдерат тыштак верланен. Тушто дискотеке ден концерт лиедат. Пошкудо ялла ден Пыжанью район рӱдӧ гычат толедат. Тысе ансамбль гыч ӱдыр-влак мастарлык шот дене район рӱдысӧ деч нимынярат начар огытыл. Манмыла, илыш шолеш.
– Кугезына-влак илыме ты кундемыште марийже кызыт мыняре, да нунын нерген мом ойлен кертыда?
– Озанлыкна кундемыште илыше-влак кокла гыч 99,9 процентше марий улыт. Марий калык пашам йӧратыше, а шижмашыж дене чын верч шогаш тунемше. Тудо шкенжым айдеме семын ончымым ужнеже. Тылеч шукыжо тудлан огешат кӱл. Икте-весым пагален, шке пашам да тудын лектышыжым, йырым-йыр мо улшым аклен илаш тунемын.
Мый тыште 18 ий ыштем да нуным умылем. Ом умыло гын, тынар ий тыште ыштем ыле мо? Мутат уке, вуйлатыше семын мыйын шке йодмашем уло. Кунам тудо чын, нуно тидым умылат. Палат, вет тыште чылажат нуныланак ышталтеш. Ялозанлык кооперативнан собственность формыжо кажне айдеме деч шкенжым тысе мландын, фермын, пӧртшын озаже семын шижын да тидын верч шогаш йодеш.
– Те шкежат марий улыда вет?
– Да, мый марий калыкын эргыже улам. Но марлаже нелынрак кутырем – пеле руш ялыште, Виче Алан (Поляҥга) але рушла Вятскополянский районысо Кӱшыл Тоймо ялыште, шочынам. Школ деч вара Кировысо ялозанлык институтын ялозанлык механизаций факультетшым тунем пытаренам. Пыжаньюш толынам да ешым погенам, туштак кызыт илена. Пелашемжат, Ирина Викторовна, ту институтыштак экономический факультетыште тунемын. Тудо мӧҥгыштат, озанлыкыштат мыйын икымше полышкалышем. Ялозанлык кооперативыште тӱҥ бухгалтерын алмаштышыжлан ышта. Шотлен, шонен, анализым ыштен мошта. Пашадар проектлам, С-1 программым бухгалтерийыштына эн ончыч пурташ тӱҥалын, вара молат авалтеныт. Кок шочшынат, тунем лектын, пашам ыштат: Сергей эргына – МТС-ын Пыжаньюсо организацийыштыже исполнительный директорлан, Катя ӱдырна – Санкт-Петербургышто. Ик уныкана уло. Чаманен каласаш логалеш, мый нуным марла кутыраш туныктен ом керт, но чонемже дене марий улам, санденак пашаче марий калык дене ышташ, тудлан кертмем семын полшаш мылам келша.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: председатель В.Семёнов; бухгалтерий пашаеҥ-влак И.Семёнова (ончылно), Е.Блинова – тӱҥ бухгалтер, М.Миковорова, Р.Чиванова, Т.Долгушева; тӱҥ ветврач Л.Чиванова; тӱҥ зоотехник Р.Ештубаева – чоҥышашлык презе вӱта ончылно; доярке Н.Романова; тӱҥ инженер О.Чирков – у комбайн воктене; механизатор А.Чиванов – у трактор воктене; пырчым коштымо у комплекс.
Авторын фотожо
