ЙӰЛА

Ӱярня курыкышто шуршымат почкаш лиеш…

Ӱярня пайрем ушкал презым ыштыме да ӱй погаш тӱҥалме пагыт дене кылдалтын. Ӱярня жап эре ик числаште огеш тол. Тудо куснылшо, коштын толшо пайрем,  Шорыкйол арня лекмеке, куд арня гыч шочмынжо, пура.  Тений 24 февральлан логалеш да ик арня гыч лектеш.

Тувыртышым кочкаш жап

Пайремым эртараш калыкна ончылгоч ямдылалтеш. Кугу пашам ыштен пытарымеке, мончаш пурат, пура-шорвам шолтен ямдылат, мелна руашым лугат, кишан шӧрым ямдылат.

 Ӱярнян икымше кечыже кумалмаш гыч тӱҥалеш. Эрден-эрак коҥгаш олтат, мелнам кӱэштыт, ушкал ӱй дене ӱйлат, ӱмбала-ӱмбала оптен шындат. Ӱстембаке ош шовычым шарат да пайрем чесым погат. Суртоза юмылукыш саска сортам чӱкта да ваштареш шогалын кумалеш:

— Ош Кугу Юмо, Ӱярня Кугу Юмо, йӧратен лийын шогыза, серлаген шогыза, алал лийже. Ош ӱстембал шовычетым кум мелла шаралтен, тичмаш чесетым поген шынден, тичмаш кинде сукырет, Ӱярня эгерчет, тичмаш ӱян туарат дене, тичмаш мелна кышылет дене, шӧр-ӱмбал шӧрет дене, киш шӧр тувыртышет дене, ӱй кӱмыжет дене, мӱй кумыжет дене, шыште сортат дене мемнан пелештен шогымына ашеш кайыже.

Перке Юмо, тӱрлӧ-тӱрлӧ перкетым виктарен шого. Ӱярня арня пайрем дене куандарен илаш серлаген шого. Юмо кумалме родо-тукым-шамыч дене, тичмаш чесет дене, вашталтен кумалын, пелештен шогымет дене, модын-воштылмо дене, йӧратен лийын шого, серлагышым пу. Йолварат дене модын-воштылын мунчалтышаш дене куандарен шого. Ӱдыр ден качым ваш ушен шого. Ӱярня кечет дене, леве луметым кондымет дене куандарен илаш серлаген шого».

Вара суртоза мелнам чывыштал налеш, пурагоркам куча, коҥга тул деке миен пелешта: «Тулава, тыйын шикшет кужу, йылмет пӱсӧ, йоҥылыш ыштымемым, шонен шуктыде, осалым ыштымемым Ош Кугу Юмылан умылтарен пу, савырын (аралтышым) ыштыже, тореш колтыжо». Тыге пелештыме годым  мелна падырашым кум гана тулыш пышта, пурам кум гана тулыш шыжыкта.  Умбакыже шуя: «Поро Ош Кугу Юмо, кугу тау мланде ӱмбаке колтыметлан, йӱктен-пукшен-чиктен ашныметлан, вийым да уш-акылым пуыметлан.

Ош Кугу Юмо, тыйын полшымет дене чатлама йӱштӧ телым илен лекна, ушкалем презым кондыш.  Шӧрым лӱштен, ӱйым шӱшна, тамле ӱйым мелнаш  шӱрышна, пушкыдо мелнам йӧратен нал. Ош Кугу Юмо, ончыкыжо шкаланемат, икшывемланат, ешемланат, поро пошкудемланат, родо-шамычланат, кугезе калыкемлан, тӱнямбал калыклан пиалан илышым йодам. Возын малыме годымат, кечывалым кынел коштмем годымат кид-йолемлан, капкылемлан, вуем-шинчавалнышемлан тазалыкым пу, уш-акылым шарен шого, шонаш-кутыраш, Тыйын йӱлам шуктен илаш туныкто. Тыланет кумалын, Тыйым да марий калыкым йӧратен илаш, моло калыкым жаплен илаш пӱйырӧ. Ош Кугу Юмо, икшывем-шамычем кушташ, кайыквусым, вольыкым ончаш, кинде-шурным кушташ, элнам аралаш полшо, марий калыклан, салтак-влаклан, мыланем чон вийым, кугу чытышым пу. Кумалмем алал йӧратен лийже».

Кашташте мунчалтыме кече

Ӱярнян кокымшо кечынже эрден эрак курык гыч мунчалтеныт. Ончылгоч Ӱярня каштам пыштен ямдыленыт. Кок каштам йыгыре ик метр коклаште 100-150 метр кутышым пыштеныт, вӱд дене нӧртен иянденыт. Курыкыш издерым, ийволым, имне терым конденыт да мунчалтеныт. Ӱярня кашта гыч кок еҥ, ваш шогалын, кид кучен, але вачым кучен мунчалтеныт. А тидлан утларак сай йолчием — йыдал.

Ожныракше кугезына-влак ложаш тагына, кӱнчылавондо, уржа кылта да вольык коваште денат мунчалтеныт. Тыге нуно кинде перке, вольык да илыш перке ешаралтыт манын ӱшаненыт. Мунчалтыме годым, мурен, йӱк-йӱаным луктын воленыт: «Ӱярня йор-йор, ой йр-йр, мелна чыж-чож» але «Кыне кужу лийже», «Шуршым поктен колтем». Шуршо поктымашыже сурт-пече гыч осалым, нелым, тӱрлӧ черым поктен лукмашым ончыктен. Курык гыч волымо годым утларак торашкырак мунчалтен каяш тыршеныт, молан манаш гын кыне кужу шочеш маныныт. Кинде да кыне сай шочшо манын курыкышто шурно пырчым да кыне нӧшмым кышкеныт.

Тиде кечынак кишан шӧр гыч тувырыштым ямдылат, шокшо коҥгаш шындат. Тыгак команмелнам, перемечым, когыльым, ӱячам куэштыт. Кастене икте-весе деке унала коштыт, тувыртышым кочкыт, ушкаллан тау мутым ойлат. Икшыве ача-авашт деке погынен шинчаш, нунылан изи сомылым ышташ полшаш, кутырен, каҥашен шинчаш тыршат.

Оҥгыр йӱк осалым лӱдыкта

Кумшо кечын имне дене кудалыштыт. Имне пӱгыш яндар йӱкан онгырым сакат, ял йыр мурен-шӱшкен кудал савырнат. Оҥгыр йӱк осалым лӱдыкта манын ушаненыт. Терыште самырык ӱдыр-влак чыганла чийыше лийыныт, чурийыштым чиялтеныт. Нуным «Ӱярня кува» вуйлатен. Пырля тӱмырзӧ ден гармоньчо лийыныт. Пошкудо яллашкат кудалыштыныт, родо-тукым деке уналыкеш пуреныт. Вара имне дене таҥасеныт. Сеҥышылан шӧрмычым але коваште гыч пунымо солам пӧлекленыт.

Вара кок-кум кече мӱндырнӧ илыше родо-шамыч деке унала коштыныт. Ӱдыр марлан лектын гын, пелашыже, ача-аваже да моло родо-тукымжо ӱдыр мӧҥго унала миеныт. Чылаштымат мелна, ӱяча, шыл-шӧр йӧрвар, пура-шорва дене сийленыт.  Гармонь почеш муреныт, куштеныт.

Чеверласыме тат

Рушарнян Ӱярням ужатеныт. Мончаште мушкылтыныт. Пайрем эртыме верым сылнештареныт, сийым погеныт. Унала толшо-влакым ӱдыр-влак мурен- мурен сийленыт. Ӱстел воктеке шогалын кочкыт, пурам, чайым йӱыт, тау мутым ойлат да оксам пыштат. Вара кушталтен налыт да курыкыш каят, сийлан пеленышт мелна кышылым налыт. Курыкыш кайыме годым гармоньым шоктат, оҥгырым рӱзат. Ик гана мунчалтен волат да тулолмым ылыжтат.

Пайремым онаеҥ вӱден гын, тулолмым курык вуйыштак ыштеныт. Эн илалше пагалыме еҥ онаеҥлан вичкыж коваште гыч ыштыме кӱзанӱштым пӧлекла да ойла: «Тиде кӱзануштым Тыланет, рвезе онаеҥлан, калыкна пагален пӧлекла, тыйын марий калык верч ыштыметлан, тыршыметлан». Онаеҥ вашешта: «Ял калык, эл калык, родо-шочшо-влак! Тау тыланда, поро кумыл дене, ача-аванан, коча-кованан сугыньыштым шуктен, аракам йӱде пайремым эртарен колтымыланда. Ош Кугу Юмым, кугезе пайрем-влакым ида мондо. Аракам ида йӱ, еҥым ида мыскыле. Ида шолышт. Осал пашам ида ыште -шкаланда пӧртылеш. Тиде сугынем дене кӧнен, чыланат чын лийза, тыланен ойлымемым колыштса. Поро кумыл, ару чон дене мушкылтын, ару пайрем вургем дене тыланымыланда тау. Ош Кугу Юмо чылаландат порылыкым пуыжо, йывыртыктен, кумылдам нӧлтен шогыжо. Таза-эсен, кужу ӱмыран, кугу шулыкан лийза, еш коклаштыда тыныслык, йывыртымаш лийже. Пӧлекланда пеш кугу тау, чеверын!»

Тылеч вара «Ӱярня кувам» (сӧрастарыме уржа кылтам) йӱлалтат. Тыгодым чыланат кычкырат: «Ӱярня каен! Вес ийлан адак тол!»

Онаеҥ-влак В.М.Актуганов,

В.Ф.СМИРНОВ

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий