Марий йылмыште ю мут уло, но тудын мом ончыктымыжым раш умылтараш неле. Шанчызе-влак В.М.Васильевын, А.А.Саваткован, З.В.Учаевын возымо (1991 ий) марла-рушла мутерым налаш гын, ю рушлаже «заклинание», «наговор», «заговор» лиеш. А.А.Абрамова, И.С.Галкин, А.С.Ефремов да возымо моло шуко томан марий мутерыште (1990 ий гыч лекташ тӱҥалын) мутын значенийжым рашрак умылтарыме: I — 1. волшебство, колдовство, магия, чары; магические, таинственные приёмы, имеющие целью воздействовать на силы природы, на людей, исцелять их или наводить болезни, беды. 2. дух, душа; божественное начало; бесплотное сверхъестественное существо. 3. 3. заклинание, наговор; воздействие на кого-что-л. с помощью магических слов. Юмо деч ю кугу (Ӱпымарий) — заклинание сильнее бога.
II — прохлада; свежесть воздуха, вызывающая приятное ощущение. Шыже ю — осенняя прохлада. Кокымшо значенийже почеш, ю мут юап, юалге шомак-влакын синонимышт улеш манаш лиеш. Ю мут тыгак юж шомаклан лишыл.
Тӱжвач ончалмаште икымше ю да кокымшо ю шомак-влак икте-весышт дене йӧршын огыт кылдалт да омоним веле улыт. Но, келгынрак шымлаш гын, юалге ден заговорым ончыктышо ю шомак ик мут гычак шочыныт да кава да Кава Юмо дене кылдалтыныт.
Ондак ю мут йылмышкына кузе пурымым, чын лияш гын, могай жапыште шочмыжым рашемдыман. Тидлан Л.Клайнын книгаж гыч ужашым лудаш темлем.
…С середины века господствовал уже другой настрой. Ученые «сравнительной школы» (компаративисты) уловили родство языков, а затем и мифологических систем индоевропейских народов. Даже имена богов оказались родственными. Вначале были попытки упрощенно решать эту проблему. Так, чех И.Й.Хануш в тяжеловесно-основательной монографии (Hanus 1842) пытался по слабым сходствам узнать в славянском Триглаве индийского Тримурти, в Прабоге — Парабрахму, в Радегасте — Вишну и т. д. Но вскоре европейские и русские ученые занялись более серьезными сопоставлениями. Они нашли, что греческому Зевсу, отцу богов (Дзевс-питер) соответствуют индийский Дьяус-питар и италийский Диес-питер, Дью-питер, Ю-питер, греческому Урану — индийский Варуна и т. д. Блеснула идея, что боги всех этих народов восходят к общему праиндоевропейскому пантеону. За близкими, но чуть видными славянскими богами встали туманные, но полнее очерченные боги далеких общеиндоевропейских и индийских предков. Не один бог, а целый пантеон. (Лев Самуилович Клейн. Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества. Санкт-Петербург, 2004.)
Шымлызе-влак кызытсе саманыште тӱрлӧ калык йӱлам посна-посна огыл, а таҥастарен шымлат. Тидын годым ятыр икгайлыкым муыт. Мутлан, индоевропейский тӱшкаш пурышо калык-влакын юмыштын лумышт чылт ик семын шокта улмаш. Нунын ожсо тӱҥ юмышт — Кава Юмышт Дьяус, Дзевс, Диес але Дью (Ю) маналтын. Шымлызе-влак ожнысо лӱмжӧ «Диэус» семын йоҥген манын возат.
Тиде шомак ожно кузерак йоҥген, конешне, раш огыл, но «диэус» мутын вожшо ятыр йылмыште аралалт кодын. Мутлан, латышла кава debesis лиеш, литвала — dandus. Финн-угор йылмылаштат кава «диэус» шомак дене кылдалтын: финла — taivas, эстонла — taevas лиеш. Марий йылмыштат «диэус» шомак гыч лекше мут уло, тиде — юж. Вет ик шомакак тӱрлӧ йылмыште тӱрлын йоҥга. Дьяус, Дзевс, Зевс шомакым кугезына-влак марла юж маныныт.
Марий йылмыште мут латин йылме дене икгай, манаш лиеш, йоҥга. Икманаш, Вячеслав Громов «Марийский язык — старший брат латыни» (Й-Ола. 2011) книгам арам возен огыл. Йылмына-влак коклаште кыл пеҥгыде. Юпитер (Ю — кава, Питер — ача) юмын лӱмжым марлаш кусарена гын, «Ю ача», «Юж ача» але «Кава ача» лиеш.
Тугеже ожно йылмыштына кава ден шомак-влакын значенийышт мӧҥгешла лийын манын кертына. Юж «небо» лийын гын, кава — «воздух». Вет «кава» мут чын марий шомак огыл, тудо тюрк але индо-арий да индо-иран йылмыла гыч, але нине тукымла гыч улшо племена-влак финн-угор-влак дене йӧрналтме годым пурен. Ятыр йылмыште юж (воздух) кава лиеш: татар-ла — haвa, азербайджанла, туркла — hava, узбекла — havo (тюрк йылме-влак); хиндила — havі, haba, фарсила (персла) — hava (индоевропейский йылме-влак). Но коклан тиде шомак, очыни, юж семын веле огыл, кава мут семынат кучылталтеш. Мут ондак индоевропейский лийын, тюрк-влак тудым перс да индий тукым калыкла деч кӱсынленыт. Вет ятыр тюрк калык ожно иран тӱшкашке пурышо йылмыла дене мутланен. Тидлан кӧра йылмыштышт иранизм пеш шуко. Мутлан, «стан» шомак: Татарстан, Башкортостан, Казахстан. «Стан» перс йылме гыч кусараш гын, эл, кундем лиеш. Тюркла каласаш гын, Татар иль, Башкорт иль, Казах иль лийшаш. Оҥай, но марий-влак шке кундемыштым, тюрк-влак семын, эл маныт.
Кава да юж шомак-влак тюрк да индоевропейский йылмыла гыч пуреныт гын, ожно кугезына-влак нуным (кава ден южым) кадем годым кузе вара маныныт? Тидым ышташлан родо-тукым калык-влак кава ден южым кузе манмыштым рашемдыман. Эрвел гыч тӱҥалына.
Хантла да мансила кава «торум» лиеш, юж – «лалты рӱв». Марий йылме дене икгайлык йӧршын уке, манаш лиеш. Торум мут дене, чотак тыршет гын, марий тора, тӧра шомак-влакым гына кылдаш лиеш. Мансила кава – «тӧрум», «тӧрем», юж – «вӧт», «тӧрем», «торум». Тыштат тыгаяк сӱрет.
Одыла кава «инбам» лиеш, юж — «омыр». «Инбам» мутшо, очыни, хант ден манси-влакын Нум-Торум — кава юмыштын лӱмжӧ дене кылдалтын. Нум-Торумым марлаш кусараш гын, «кӱшыл кава» але «кечывалвел кава» лиеш (Небесный бог Нум-Торум. http://etnic.ru).
«Омыр» шомак марий «умыр» мутла шокта да значенийже денат лишыл улеш. Комила кава – «енэж», юж – «сынӧд». Тыште коми йылме мыланна одо йылме дечын торарак улмо раш шижылтеш. Финно-пермь йылмылаште кава ожно «ин» але «ен» (очыни «нум» — кӱшыл шомак гыч лектын) маналтын манын кертына.
Тыште шумер-влакын «Ану» юмыштым (Кава Юмо, «Ан» — кава лиеш) шотыш налде ок лий. Коми ден одо-влакын йылмыштышт кавам ончыктышо акрет жапысе шомакак аралалт кодын манын кертына. Шумер йылмыште «ану», «ан» мут кавам гына огыл, тыгак он («владыка») шомакымат ончыктен. Тыште марий йылме денат икгайлык шижылтеш. Вет кугезына-влак он-влакым кава да юмо дене кылдалтше еҥлан шотленыт. Арам огыл карт-влакым тыгак онаеҥ маныт, а кумалтышысе тӱҥ пушеҥгым — онапу. Тугеже кугезына-влакат кавам ожно Йын манын кертыныт («ю», «юж» мут-влак индоевропейский йылмыла гыч пуреныт гын, «йын» але «ен» акрет финн-угор шомак лийыт). Вет акрет жапыште юмо-влак поро ден осаллан шелалтын огытыл. Тыгай шелалтмаш ожно тиште да калык-влак коклаште (такшым, кадем жапысе тиште-влакым калык манаш огешат лий) тума ылыжмылан кӧра шочын.
Арам огыл нунын тӱҥ юмышт Инмар (одо-влакын) да Ен (коми-влакын) маналтыт. Юмыштын лӱмышт марий Йын шомакым ушештара. Юмо лӱм-влак акрет жапыште кугезына-влакын пешыжак келшен огыл илымыштым рашемда. Вет марий, карел, эстон да финн-влак (нунылан лишыл моло калыкынат) жаплыме Юмо-Юмалам коми-влак (Омӧль маныт) осаллан шотлат, тудын Ёма пелашыже вувер куваш савырнен.
Марий, эстон, финн да карел-влак (а ожнырак — коми ден одо-влакат) Юмо-Юмалам, очыни, индо-арий влиянийлан кӧра жаплаш тӱҥалыныт. Рашрак лияш гын, кугезына-влак дене индо-арий тукым гыч улшо тиште-влак йӧрналтыныт. Чыла мӧҥгешлат лийын кертын. Вет калыкналан лӱмым пуышо «марий» шомак индоевропейскийлан шотлалтеш. Йылмылаште кавам оныктышо шомак-влак санскрит дене икгай йоҥгалтмат тидын нерген ойла.
Но акрет арий тукым тиште-влак коклаштат, финн-угор тукым тиште-влак коклаштат молан дыр кокыте шелалтмаш лектын: иктыштын (индо-арий-влак, саам, финн, карел, марий) Юмо-Юмала-Яма поро кодын, молыштын Йима- Омӧль-Ёма (индо-иранец-влак, коми, одо) — осалыш савырнен. Мутлан, индо-иран-влакын мифышт почеш Йима Дӧв ӱдырым марлан налеш да тамыкыш колталтеш. «Дӧв» (daiva) шомакым санскрит гыч марлаш кусараш гын, «кава», «волгалташ» лиеш. Миф Юмынӱдыр нерген марий мифым ушештара, но Юмынӱдыржӧ осалыш лектеш. Тидлан ӧршаш уке: индо-арий-влак дӧв-влакым порылан, а асур-влакым (але ахур-влак — кугурак тукым юмо-влак, дӧв-влак самырык тукым улыт) — осаллан шотленыт гын, индо-иран-влак — мӧҥгешла. Кӧ пала, ала «асыра пурен» манме шомак ту жап гычак аралалт кодын? Марий-влак мӱшкыр корштымым тыге маныт: «Асыра пурымо деч асырашудым кочкыт» («От острой боли в животе кушают траву кровохлебку». Ӱпымарий).
Дӧв ден асур-влак поро да осаллан шелалтмеке, Юмала, Юмо, Йымы, Йимат (Авестыште — Йима, Ригведыште — Яма, Йама, нуным индо-арий ден индо-иран-влак шкеныштын кугезыштлан шотленыт) кӧлан дыр осалыш савырнен, а кӧлан дыр поро кодын. Мӧҥешла сӱретымат ужаш лиеш — коми ден одо-влак жаплыме Кава юмо (Инмар, Ен) марийлан осалыш — Йыныш савырнен. Йыным руш шымлызе-влак тыгак Йоон манын возеныт (Емичев, 1836, Гакстгаузен, 1870). Руш шымлызе-влак тыге «йын» шомакым возен кертыныт. «Йоон» «йо» (ю) да «он» шомак-влак ушнымекат шочын кертын. Тыге гын, тиде шомак «кава оным» ончыкта. Тыште Юмын Оным шарналташ уто огыл. Марий йӱлаште Юмын Ава ден Юмын Он улыт. Нуно могай юмо лийыт? Ожно йылмыштына «юмо» мут юмым веле огыл, тыгак кавам ончыктен. Тугеже Юмын Он ден Юмын Ава (Ю Он але Ю Ава), кызытсе йылмыш кусараш гын, Кава Он да Кава Ава лийыт. Вет марий мифологийыште кеч-могай стихийынат онжо ден аваже улыт. Мутлан, Тул Он — Тул Ава, Вӱд Он — Вӱд Ава, Мланде Он — Мланде Ава.
«Юмо» мут йылмыштына тӱрлӧ значений дене кучылталтын. Акрет жапыште тиде кугезын лӱмжӧ лийын гын, илен толын юмо — «бог» манмым ончыкташ тӱҥалын да кава мут олмешат кучылталтын. Вет марий йӱлаште Юмо ожсо кава юмын (Йын — Йоонын але Юж — Юын) функцийжымат поген налын. Юмо мутын ожсо значенийжым «Ригведа» (индо-арий-влакын шнуй книгашт) ден «Авеста» (перс-влакын ожсо шнуй книгашт) веле рашемдаш полшат.
Индийыште Ямам (Йамам) але мартеат жаплат. Но тудым кызыт утларакшым вес тӱнясе юмылан шотлат. Икманаш, марий Кияматлан лишыл персонаж улеш. Яма вес тӱняште волгыдо верын тӧражлан шотлалтеш. Тыште, конешне, марий мифологийысе Йамази кува ден Йамази кугызам ушештараш уто огыл («Йамази кува ден кугызаже мланде йымалне илат, коктынат исыр улыт». Шӱведыме мут гыч). «Киямат» мут йылмышкына Коран гыч пурен, марлаш кусараш гын, «шогымо кече» («день стояния») лиеш (тӱня мучаште — акыр саман годым). Ятыр ожно кугезына-влак вес тӱня озалан Кияматым огыл, а Юмымак шотленыт. Рашрак лияш гын, тудын посна сынжым — Йамазим. Лӱмжӧ, очыни, «Йама» да «изи» мут-влак ушнымеке шочын: каваште — Кугу Юмо гын, мланде йымалне — Юмо изи. Но лӱмжо тыгак «Йома озам» — «вес тӱня озам» ончыктен кертеш. «Киямат» мут йылмышкына Йамази шомак дене икгайрак йоҥгымылан кӧра пурен — Йамазимыт семын шокта.
Но «Ригведыште» Яма вес тӱня юмо веле огыл, тыгак кече дене кылдалтше юмо улеш. Вет кече, ожсо еҥ-влакын ӱшанымышт почеш, эр гыч кас марте ош тӱням волгалтара, а кас гыч эр марте вес тӱня гоч вонча. Санскрит гыч кусараш гын, Яма «йыгыр» («близнец») лиеш. Вет тудын Ями лӱман йыгыр пелашыже уло. Икманаш, Яма кече улеш, а Ями — тылзе (вес ой почеш, коктынат Кече Юмо улыт).Ӱжара шӱдыр (Венера, санскритыште — Шукра) нунын ӱдырышт. А вет марий-влакат лач Ӱжара шӱдырым Юмынӱдыр маныт.
Тыште руш Баба Ягам шарналтыман. Тудын лӱмжӧ саам-влакын «Ябме-акка» («колышо-влакын авашт») юмыштын лӱмжым ушештара. Келгынрак шымлаш гын, тудо Юбмела (Йиммела, Ибмела) юмын пелашыже лийшаш. Икманаш, Баба-Яга финн-угор-влакын юмышт. Марий мифологий дене таҥастараш гын, тудо Илыш Шочын Аван вес тӱнясе сынже улеш. Ригведыштат Кали (марий колымаш шомак тиде юмын лӱмжӧ гыч лектын) Парватин (Илыш Шочын Аван) шем сынже. Тудо колышо-влакын юмышт веле огыл, тыгак илышыште чыла шке верыштыже лиймым терген шога.
Тидлан кӧра марий йомаклаште Баба Яга гай персонаж уке. Вувер кува — йӧршын вес персонаж. Вувер кува руш йомакласе ведьма (тиде мутын значенийже ожно йӧршын весе лийын) улеш. Кощей Бессмертныйымат марлаш нигузе кусараш ок лий — тудат финн-угор юмо улеш. Эн чот одо-влакын Кылдысиныштым (пӱртӱс юмо манаш лиеш) ушештара. Име шотыштат палемдыде кодаш ок лий — ожно кажне марий пӧръеҥ упшышкыжо, серлагыш семын, имым керын.
Но ынде эрзя ден мокша (руш-влак нуным мордва маныт) деке куснена. Эрзяла да мокшала кава икгай — меннель лиеш. Тиде шомак кушеч лекмым, йылмыштым сайын палыде, рашемдаш неле. Юж эрзяла — кошт, мокшала – кожф. Мокша йылме ок лий гын, «кошт» ден «юж» мут-влак ик мут вож гыч лекмыштым рашемдашат ок лий ыле. Но тиде йылмылан кӧра, мут-влакым радам дене вераҥдарымеке, «юж» — «кожф» — «кошт» мутлаште кыл палдырна («кошт» шомакым виклан «диэус» мут дене таҥастарет гын, нимогай икгайлык ок кой).
Эрзя ден мокша-влакынат, марий-влак семынак, кава ден юж шомак-влак значенийышт дене пулаштаралтмым ужына. Тиде калыкна-влак коклаште ожно пеҥгыде кыл лиймым рашемда. Арам огыл мордва ден марийым ик тӱшкашке ушат да Юл воктенсе финн-угор-влак маныт. Но ятыр курым ожно эрзя ден мокша-влак балт влиянийыш логалыныт. Славян-влак толмо деч ончыч лач нуно (балт-влак) мемнан пошкудына лийынат да Балтий теҥыз деч Юл эҥер марте, манаш лиеш, иленыт. Илен-толын, нуно славян-влак дене йӧрналтыныт да рушыш савырненыт. Голядь калык веле кужу жап шке йӱлажым кучен да шочмо йылмыж дене мутланен.
Финла да эстонла кава кузе лиймым ме уже возышна. Юж финла ilma (атмосфера, воздух, атмосферный, воздух, воздушный, небо, поветрие, погода, свежий воздух) лиеш. Финн-угор миф-влак почеш, илыш маландышке кава гыч волен. Тидлан кӧра финн йылмыште юж (ilma) да илыш (elo, elіmі) шомак-влак икгай йоҥгат. Тугеже Кугу Илыш Шочын Юмо (кӱчыкын Ильян — Иле (Илыш) Он, тудымак Кӱсӧ Юмо манаш лиеш) ожно илыш юмо веле огыл, кава юмат лийын. Раш лияш гын, тудо кум сынан лийын: кучкыж але куткыж (орел, беркут — юж, кава стихий, Юмын Он, Ю Он), маска але шордо (мланде стихий, Мланде Он), нужгол — (вӱд) стихий, Йомшеҥер – (мланде йымалсе вӱд, памаш дене кылдалтын). Тул стихийжым кузе да могай янлык але кайык гоч ончыктымо веле раш огыл. А тул да кече деч посна илыш лийын ок керт. Но рашемдыман: кучкыж але куткыж каван веле огыл, кечынат символжо улеш. Такшым, Юмо-влакын тул сыныштлан кечым, тылзым да «шулдыран шӱдыр-влакым» (планета-влакым) шотлаш лиеш. Ильянын планетыже — Меркурий (Куштылго шӱдыр).
Илыш Шочын Ава ик сынан гына лийын гынат (лудо але моло вӱд кайык сынан), каваштат, мландыштат, вӱдыштат илен кертын. Тул сынже Ӱжара шӱдыр (Венера) семын коеш.
Ынде юлаш мут нерген каласен кодыман. Акрет жапыште уда да поро юмо-влак лийын огытыл. Кумалтыш-удылмаш ден юлымашат иктымак ончыктеныт. Кызыт гын юлаш мут Юмо дене йӧршын ок кылдалт. Тудлан кумалыт да удылыт. Кумалаш мут, конешне, кумык лияш, шомак гыч шочын. Удылаш мут шотышто нимом раш каласен ом керт (но рашемдашак тыршем). Ю мут ожно йылмыштына кава ден южым ончыктен гын, юлаш удылаш мутын синонимже лийын: юлаш — Юлан ойлаш — Юмылан пелешташ. Илен-толын, йӱла вашталтмылан кӧра, мутын чын значенийжат йӧршын вашталтын.
Мучашлан Ӱпымарий возен кодымо «Юмо деч ю кугу» шомак нерген каласен кодымо шуэш. Тудым марий мутерыште «Заклинание сильнее бога» семын кусарыме. Но ме рашемдышна: кадем годым Ю (кава) — Кава Юмылан (Юмын ачажлан) шотлалтын, а Юмо — айдеме-влакын кугезыштлан, кызыт тудым ме Мер Юмо манына. Мер Юмым хант ден манси-влакын Мир-Сусне-Хум юмышт дене таҥасатраш лиеш — нунын мифологийышт марий мифологий дечын сайынрак аралалт кодын. Ю акрет жапыште Кугу Илыш Шочынын (чыла чонанын юмыжо) кавасе сынже лийын манын кертына. Тудым хант да манси-влакын Нум-Торум юмышт дене таҥастарыман. Тугеже, Юмо Юын эргыже лийын лектеш. Кӧ пала, ала лач тидлан кӧра кугезына-влак «Юмо деч Ю кугу» манын ойленыт?
Эсен ЭЛАЙ,
Пошкырт кундем, Мишкан села.
